2023. november 9-én a Lakiteleki Népfőiskola Kölcsey házában tartotta éves kutatói napját az Alföldi Erdőkért Egyesület.
A konferencián nyolc előadás hangzott el, valamint kiállítottak mintegy 20 posztert.
A rendezvényt a Nemzeti Földügyi Központ a jogosult erdészeti szakszemélyzet részére választható kiegészítő képzésként akkreditálta. A képzés sikeres elvégzésének feltétele az előadások, valamint a poszterek alapján készült elektronikus teszt legalább 60 százalékos eredményű megoldása.
Egyesület közgyűlése a kutatói nap két fő vezértémájaként az alábbiakat határozta meg:
• A szürke nyár területnöveléséből fakadó kihívások az erdőgazdálkodás és a fafeldolgozás területén.
• Klímaváltozás erdészeti vonatkozásai az alföldi termőhelyeken.
A kutatói napon sor került az Alföldi Erdőkért Emlékérem átadására. 2023-ban kitüntetésben részesült:
Donkó Ferenc erdésztechnikus, kerületvezető erdész,
Dr. Korda Márton természetvédelmi mérnök, erdőmérnök egyetemi adjunktus,
Dr. Kucsara Mihály erdőmérnök, nyugalmazott egyetemi docens,
Misó Mihály vadgazda mérnök, fővadász, vadgazdálkodási ágazatvezető,
Nagy Miklós Igor erdőmérnök, vadgazda mérnök, erdészet igazgató helyettes,
Tóth Attila erdőmérnök, erdészeti igazgató.
Csiha Imre elnök megnyitója után Czirok István , a Nemzeti Földügyi Központ, Erdészeti Főosztály vezetője tartotta meg az első előadást (szerzőtársak: Tobisch Tamás, Kottek Péter, Pálfalvi Zsolt)
A szürke nyár múltja, jelene és várható jövője az országos erdőállomány adattáralapján címmel.
A cikkben a szürke és fehér nyár főbb statisztikai adatait mutatták be az Országos Erdőállomány Adattár alapján. Kedvező adottságai miatt a két faj területe részben erdőtelepítések, részben pedig fafajcserével együttjáró erdőfelújítások következtében az utóbbi években jelentősen nőtt. A szürke és fehér nyár erdők közel egyharmada Natura 2000 hálózathoz tartozó területen tenyészik, ahol mind az átlagos koruk, mind az átlagos vágásérettségi koruk emelkedő tendenciájú, és a nem védett, és Natura 2000 hálózathoz sem tartozó állományokéhoz képest jóval magasabb. A szürke és fehér nyár várhatóan a következő évtizedekben is meghatározó fontosságú lesz az alföldi régiók erdőgazdálkodásában. A jelenlegi tendenciákat, ill. erdőgazdálkodási gyakorlatot figyelembe véve térfoglalásuk jelentős mértékű tovább növekedése vetíthető előre.
Célkitűzés, módszerek
Tanulmányukban a szürke és fehér nyár hazai helyzetét vizsgálták az Országos Erdőállomány Adattárban (OEA) elérhető statisztikai adatok alapján. Közeli rokonságuk miatt a két faj adatait összevontan kezelték.
Fajösszetétel
A hazai nyár erdőterületünk 5%-át borítja. A hazai nyár fajcsoportot túlnyomó részt (90 százalékban) szürke és fehér nyár alkotja.
Területfoglalás
A szürke és fehér nyár területe 2009 óta összesen 22 ezer hektárral (64 ezer hektárról 86 ezer hektárra) nőtt. A két faj elsősorban az alföldi régiókban fordul elő, ahol a szürke és fehér nyáras erdőrészletek aránya nagy területeken 50 százalék fölötti. Az állományok túlnyomó és egyre növekvő hányada elegyes. A szürke és fehér nyáras erdők közel egyharmad részben Natura 2000 hálózathoz tartozó területen tenyésznek. Az elmúlt években a Natura 2000 hálózaton kívüli szürke és fehér nyáras terület jelentősen nőtt, ami az erdőtelepítési és a szerkezet-átalakítási támogatásoknak is köszönhető.
A szürke és fehér nyár terület növekedése erdősítések során 2005 óta összesen 12 ezer hektár szürke és fehér nyáras állományt telepítettek. Az 11 évenkénti első kiviteli területek nagysága az országos szintű erdőtelepítési aktivitás szerint változott, a 2007. évi csúcsot (országos szinten ekkor közel 20 ezer hektár erdőt telepítettek) követően erősen lecsökkent, majd 2016-tól kezdődően újra nőtt.
Az erdőfelújítások során 2005 óta 21 ezer hektáron valósult meg olyan faállománycsere, melynek során az előző állománytípust szürke vagy fehér nyárasra cserélték. A kiindulási állományok főként nemes nyárasok, fenyvesek és akácosok voltak.
Élőfakészlet
A szürke és fehér nyár jelenlegi együttes élőfakészlete 17 millió m?, 10 millió m?-rel több a 2009-es értékhez képest. Az emelkedés elsősorban az elegyes állományokban figyelhető meg.
Kor és vágásérettségi kor
A szürke és fehér nyár állományok átlagos kora fokozatosan nő. Az emelkedés Natura 2000 hálózathoz tartozó, ill. védett területeken éppúgy megfigyelhető, mint azokban az erdőkben, amelyek se nem védettek, se nem a Natura 2000 hálózat részei („maradék terület”). Az előbbi esetben azonban az átlagkor mintegy 10 évvel magasabb. A szürke és fehér nyár állományok korosbodása a korfán is tetten érhető, elsősorban a 30 évesnél idősebb korosztály területfoglalásának emelkedésében. A változás különösen is szembetűnő a 31-35 éves, valamint az 50 évesnél idősebb korcsoportoknál. Az átlagos vágásérettségi kor főként a Natura 2000 hálózathoz tartozó, valamint a védett szürke nyárasokban emelkedett, utóbbi esetben 2009 óta majd’ 10 évvel.
Folyónövedék és fakitermelés
A szürke és fehér nyár együttes folyónövedéke 2005 óta erőteljesen nő, 2021-ben 906 ezer m? volt. A folyónövedékhez képest jóval csekélyebb mértékű, kismértékben ingadozó fakitermelés is emelkedő tendenciájú. 2021-ben 274 ezer m3 volt a kitermelt szürke és fehér nyár bruttó fatérfogat. A két fajt főként fűrészipari rönkként és papírfaként értékesítik.
Összefoglaló értékelés
A természetvédelmi, ökológiai szemlélet elterjedése miatt a hazai erdőkben az elmúlt másfél évtizedben egyértelműen megfigyelhető folyamat az idegenhonos fafajok területének fokozatos csökkenése. Különösen nemes nyárasok, ill. fenyvesek esetében magas a fafajcserével járó erdőfelújítások aránya. Jó adottságai miatt a szürke és fehér nyárat őshonos célállománytípusok főfafajaként gyakran alkalmazzák mind erdőtelepítések, mind erdőfelújítások során, így területük és élőfakészletük emelkedő tendenciájú. Erdőgazdálkodási szempontból kedvező sajátságaik:
• Rövid vágásforduló, ami azt eredményezi, hogy az ültetés költségei 30- 35 év alatt megtérülnek.
• Jó visszaszerző, ill. szélsőségtűrő képesség: Alkalmas védett, kedvezőtlen termőhelyű homoki területeken való ültetésre. A buckaközökből idővel a buckaoldalakra is besarjadva ligetes foltokat alkot, ami kedvez a védett növények betelepülésének, ill. fennmaradásának. Figyelembe veendő ugyanakkor, hogy intenzív sarjadásával csökkentheti a Pannon homoki gyepek területét.
• Alacsony felújítási költségek: Az erdőfelújítási támogatások megszűnésével sarkalatos kérdéssé vált az erdőfelújítás ára. Az egyszer sikeresen elültetett szürke nyár állomány többször is sarjaztatható, ami jóval olcsóbb, mint egy tuskózásos erdősítés. Ennek egyenes következménye, hogy az ártéri, egyébként kemény lombos állományok számára megfelelő termőhelyekre is szürke nyár kerül (ahogy az például a Gemenc Zrt. területén is megfigyelhető). Ahol csak lehet, fenyő helyett is szürke nyárat ültetnek.
• Klímaváltozás szempontjából kedvező adottságok: A termőhelyek szárazodása, a talajvíz szintjének drasztikus esése nem kedvez a nagyobb vízigényű és gyorsan növő lágy lombos fafajokkal (pl. nemes nyár, fűz) való erdősítésnek, valamint az őshonos kemény lombosoknak sem. Helyettük többnyire a szürke nyár (valamint az akác) jöhet/jön számításba és kerül ültetésre. A felsorolt tényezők miatt a szürke és fehér nyár területe a jövőben várhatóan tovább fog emelkedni, a jelenlegi erdőgazdálkodási gyakorlatot, ill. trendeket figyelembe véve 2055-re akár a 120 ezer hektárt is meghaladhatja.
A következő előadást Király Éva tartotta (szerzőtárs Borovics Attila)
Az erdőgazdálkodási üzemmódok klímamitigációs szerepének értékelése címmel (Soproni Egyetem, Erdészeti Tudományos Intézet).
A magyar erdőipar már jelenleg is fontos szerepet tölt be a hazai üvegházgáz kibocsátások csökkentésében, és a jövőre vonatkozó klímacélok elérésében is jelentős szerepe lehet, amennyiben a megfelelő klímamitigációs intézkedések kombinációjával optimalizáljuk az erdeinkben és a hazai fatermékekben megvalósuló szénmegkötést. Ennek elősegítésére kutatásukban azt vizsgálták, hogy az erdőgazdálkodás üzemmódja hogyan befolyásolja az erdőállományok szénmegkötő képességét. Kutatási tervük első lépéseként elkészítették a hazai erdők üvegházhatású gázleltárát üzemmódok szerint megbontva a biomassza széntároló vonatkozásában. Ennek a vizsgálatnak az eredményeit mutatták be tanulmányunkban.
A klímamitigáció jelentősége
A magyar erdők és fatermékek a hazai teljes üvegházhatású gáz (ÜHG) kibocsátás körülbelül 10 százalékát ellensúlyozzák széndioxid megkötő és -tároló képességük révén. A Soproni Egyetem 2022-ben indult ErdőLab projektje azt vizsgálja, hogy miként növelhető az erdőipar szerepe a klímaváltozás hatásainak mérséklésében. Az Európai Erdészeti Intézet jelentése szerint az erdő-alapú mitigációs tevékenységek közé sorolhatók az erdők védelmét szolgáló intézkedések, az erdőgazdálkodást fejlesztő intézkedések, az aktív gazdálkodás, valamint az erdők helyreállítását célzó tevékenységek is. Fontosak a faanyag nagyobb arányú, fenntartható és innovatív felhasználását előmozdító intézkedések is, mint például a hosszabb élettartamú termékek gyártása, a termékhelyettesítés, valamint a kaszkád felhasználás. A Párizsi Megállapodás és az EU által meghatározott klímacélok elérésében az erdőiparnak jelentős szerep juthat, amennyiben a megfelelő klímamitigációs intézkedések kombinációjával optimalizáljuk az erdeinkben, illetve a hazai fatermékekben megvalósuló szénmegkötést.
17 célkitűzés
Az erdőgazdálkodás üzemmódja nagy mértékben meghatározza az erdőben folyó gazdálkodás célját, mikéntjét és eszközeit, így feltételezésük szerint befolyásolhatja az erdőkben megvalósuló szénmegkötés, széntárolás mértékét és dinamikáját. Az ErdőLab projekt keretében megvalósuló kutatásuk célja az erdőgazdálkodási üzemmódok és a természetvédelmi kezelés klímamitigációs hatásainak értékelése és számszerűsítése. Ennek a komplex vizsgálatnak első lépéseit mutatták be a jelen tanulmányban, amelyben azt tűzték ki célul, hogy elkészítik a hazai erdők biomasszájában tárolt szénmennyiség elemzését, azaz a biomassza széntárolóra vonatkozó üvegházhatású gázleltárat (továbbiakban ÜHG-leltár) üzemmódok szerinti bontásban.
Az erdőgazdálkodási üzemmód mitigációs szerepének vizsgálata
Az erdőgazdálkodási üzemmódok bemutatása
Az erdőgazdálkodás üzemmódja lehet vágásos, örökerdő, átmeneti, illetve faanyagtermelést nem szolgáló (FANE) üzemmód (Evt. 2009). A vágásos üzemmód esetében az erdőben közel egykorú faállomány fenntartása és nevelése valósul meg, mely térben és időben rendszeres ciklikussággal véghasználatra és erdőfelújításra kerül. Az örökerdő üzemmód esetében erdőfelújítási kötelezettséget keletkeztető véghasználati fakitermelés nem történik, az erdő faállományának összetétele, kor- és térbeli szerkezete változatos, megvalósul a folyamatos erdőborítás. Az örökerdő definíciója Csépányi (2017) szerint: „a természetszerű örökerdő olyan erdő, melyet a termőhelynek megfelelő fafajok alkotnak, változatos kor- és térbeli (vertikális és horizontális) szerkezetben. Az örökerdő természetes felújulásra képes, érvényesülnek benne a természetes folyamatok, az erdőkre jellemző talajborítást, és a belső mikroklímát folyamatosan fenntartja.” Átmeneti üzemmódú erdőgazdálkodásról akkor beszélünk, hogyha az erdőgazdálkodás fő célja a vágásos üzemmódról az örökerdő üzemmódra való áttérés, illetve az erdőborítás vágásos üzemmódú erdőgazdálkodáshoz képest folyamatosabb fenntartása. A faanyagtermelést nem szolgáló üzemmód esetében faállomány-gazdálkodásra nem kerül sor, az erdőben fakitermelés csak kísérleti, erdővédelmi, természetvédelmi, közjóléti, erdőfelújítási vagy egyéb közérdekű céllal folytatható. Hazánkban a nem-vágásos erdőgazdálkodási üzemmódok területfoglalása folyamatosan növekszik, ennek ellenére a 2021-es évben még csupán a teljes erdőterület 9,2 százalékát tették ki.
A nem-vágásos üzemmódú erdők fatermési osztály szerinti területi eloszlása jelentősen különbözik a vágásos erdőkétől. Az örökerdő és a FANE üzemmódban az 1-es és 2-es fatermési osztályú faállományok aránya alacsonyabb. Emellett a FANE üzemmódban a 6-os fatermési osztály nagyon felülreprezentált.
A vizsgálat módszertana
Kutatómunkánk első lépéseként egy üzemmódok szerint megbontott országos léptékű ÜHG-leltár elkészítését tűzték ki célul. A vizsgálatot az Országos Erdőállomány Adattár (továbbiakban Adattár) adatainak felhasználásával, a hazai ÜHG-leltáréval, és így az IPCC módszertanával (IPCC 2006, IPCC 2019) is konzisztens módszertan alapján végezték el. Az IPCC módszertana lehetővé teszi az Adattárban az elmúlt két évtizedre rendelkezésre álló adatok (pl. növedék, élőfakészlet, fahasználat) felhasználását a faállományok évenkénti szénforgalmának becslésére elsősorban a biomasszára nézve. Jelen tanulmányukban az Adattár 2010. és 2020. évi statisztikai állapotát vizsgálták. A vizsgálat alapját egy 100×100 méteres szabályos rács pontjaiban elvégzett térképi mintavétel adta, ahol minden rácsponthoz tartozik egy-egy erdőrészlet a 2010-es és a 2020-as adattári állapotban. A rácsos mintavételt azért alkalmazták, mivel megoldást jelent az erdőrészletek kivonása, megosztása és -összevonása jelentette problémára, és lehetővé teszi a mintavételi pontok megfeleltetését a különböző évi statisztikai állapotok térképi állományai között. A mintavételben minden mintapont 1 hektár erdőt reprezentál és ismertek mintapontonként a kategorizáló változók: az üzemmód, a természetvédelmi besorolás, a termőhely típus változat és a faállomány leírása (kor, fatermőképesség, fafajsorok, azok hektáronkénti élőfakészlete). A faállomány leírás képezi az élőfakészlet-változás, és így a szénkészlet-változás számításának alapját is. Az üzemmódok szerint megbontott ÜHG-leltár elkészítéséhez először elvégezték a megfelelő területkategóriák lehatárolását üzemmódok szerint. Megkülönböztettek olyan területeket, melyek a 2010-es és a 2020-as állapotban is egyazon üzemmódba tartoztak, illetve olyan átmeneti területkategóriákat, melyek a két időpont között üzemmódot váltottak. Emellett lehatárolták azokat a területkategóriákat is, amelyek az erdőtelepítésekkel és kivonásokkal függenek össze (azaz a két adattári állapot közül csak az egyikben esett a rácspont erdőterületre). Minden területkategóriára elvégezték a szénkészlet- és a szénkészletváltozás számítását, melyhez fafajsoronként az adott fafajcsoportra jellemző sűrűség és szén-frakció értékeket használtak. Az általuk használt szénkészlet-számítási konstansok megegyeznek az ÜHG-leltár készítése során használatos értékekkel (NIR 2023). Ezt követően az egyes kategóriák teljes területének figyelembevételével hektáronkénti átlagos szénmegkötés/kibocsátás értékeket számítottak minden területkategóriára.
Az üzemmódok szerinti bontásban elkészített ühg-leltár eredményei
Az üzemmódok szerinti bontásban elkészített ÜHG-leltár eredményeit az üzemmódok átmeneti mátrixa segítségével mutatták be. A vágásos üzemmódú erdők szénmegkötése a legnagyobb, ezt követi a FANE és az átmeneti üzemmódú erdők szénmegkötése, végül pedig az örökerdőké. A legmagasabb hektáronkénti szénmegkötés értékek az átmeneti üzemmódú erdők esetében adódtak. Ezt követte a vágásos erdők hektáronkénti szénmegkötése, ami mögött nem sokkal maradtak el az örökerdők sem. A FANE üzemmódú területek hektáronkénti szénmegkötése a legalacsonyabb. Mindez többek között azzal lehet magyarázható, hogy a nem-vágásos üzemmódú erdők fatermési osztály szerinti eloszlása jelentősen különbözik a vágásos erdőkétől, a kedvezőbb fatermési osztályok a vágásos erdők esetében felülreprezentáltak. Emiatt a vágásos és a nem-vágásos erdők hektáronkénti szénmegkötésének átlaga nem összehasonlítható érdemben, hiszen a gyengébb fatermőképességű, rosszabb termőhelyeken elhelyezkedő területeken fekvő állományok növedéke, szénmegkötése nem összevethető jobb termőhelyű és fatermőképességű állományok szénmegkötésével.
Következtetések és további tervezett vizsgálatok
Jelen tanulmányukban bemutatták az üzemmódok szerinti bontásban elkészített ÜHG-leltár szénmegkötés/emisszió értékeit az egyes üzemmódokhoz tartozó, illetve az átmeneti területkategóriák vonatkozásában. Ebben a vizsgálatban kizárólag a föld feletti- és a föld alatt biomassza széntárolását vették számításba, a holtfa, avar, talaj, illetve a fatermékek széntárolásával nem számoltak. Megállapították, hogy az átmeneti üzemmódban kezelt erdők hektáronkénti szénmegkötése volt a legmagasabb a vizsgálat szerint, ezt követte a vágásos üzemmódú erdők és az örökerdők szénmegkötése, mely közel azonosnak adódott. A FANE üzemmódban mutatkoztak a legalacsonyabb hektáronkénti szénmegkötés értékek. A kép pontosítása érdekében a továbbiakban tervezik a hektáronkénti szénmegkötés ’ceteris paribus’ feltételek melletti vizsgálatát, ami azt jelenti, hogy az összehasonlításkor az összehasonlítandó csoportokba rendezett mintapontoknak minden tekintetben (pl. termőhely, klíma, fatermési osztály stb.) hasonló feltételekkel kell rendelkezniük, csak üzemmódjukban térhetnek el egymástól. Így válik majd a többi befolyásoló tényezőtől (pl. termőhely, klíma, fatermési osztály) elkülönítetten vizsgálhatóvá az üzemmód hatása a szénmegkötés mértékére. Emellett fontos kutatási irány lenne a talajban megkötött szén mennyiségének vizsgálata, illetve összehasonlítása üzemmódonként, ugyanis feltételezésük szerint a folyamatos erdőborítást biztosító gazdálkodás jelentősen eltérő talajmenti feltételeket teremt, mely befolyásolhatja a talajban történő szerves szénfelhalmozódási folyamatokat.
A következő előadást Koltay András és szerzőtársa tartotta Inváziós fafajok visszaszorításának lehetőségei, különös tekintettel a bálványfára címmel. (Szerzőtársak Szidonya István , Kovács Zoltán , Likó Szilárd Balázs. - Soproni Egyetem, Erdészeti Tudományos Intézet - Consulting Kft. - Envirosense Hungary Kft.)
A bálványfa Magyarország területén szinte mindenütt elterjedt és egyre nagyobb területeken szorítja ki a hazai fafajokat. Az ínvazív terjedés jelentősen megnehezíti és megdrágítja az erdőfelújításokban az ápolások kivitelezését. A mechanikus ápolások a gyökérsarjak intenzív megjelenése miatt tovább növelték a bálványfa arányát. Az erdősítések befejezése után a területen lévő bálványfák termőre fordulása ugyancsak tovább fokozza a faj terjedését. Jelenleg éves szinten több százmillió forintra becsülhető az a többletköltség, ami a célállomány növedék vesztesége, és a bálványfa elterjedésének köszönhető. 2020-2023 között egy EIP pályázat keretében vizsgálták azokat a különféle módszereket és lehetőségeket, amelyek segíthetnek a probléma komplex, hatékony és gazdaságos megoldásában. Az elmúlt három év során kidolgoztak egy távérzékelésen alapuló eljárást a bálványfák légi úton történő felderítésére. Ezzel párhuzamosan vizsgálták a különféle vegyszeres irtási technológiák hatékonyságát, környezeti hatásait és a kivitelezések gazdaságosságát.
Bevezetés
Az invazív növények visszaszorítására léteznek különféle védekezési eljárások, főleg kézi, egyedi módszerekkel (kenés, injektálás), de ezek gyakorlati kivitelezése gyakran drága, nem költséghatékony. Összefüggő erdőterületeken rendkívül nehézkes, (járhatatlanul sűrű fiatalosokban lehetetlen), a terjedés gócpontjaként előforduló magtermő fák és a gyorsan terjedő fiatal egyedek, megtalálása, holott ezek felderítése és eltávolítása kulcsfontosságú a további terjedés megakadályozásában. Az elmúlt három év innovációs kutatása a vegyszeres kezelési technológia komplex kialakítását tűzte ki célul, másrészt egy dróntechnológián alapuló felvételezési gyakorlat kialakítását, multispektrális fényképezéssel és szoftveres térkép összeállítással. Ennek segítségével, gyorsan és pontosan feltérképezhető a bálványfák helyzete, így nagyobb hatékonysággal és olcsóbban kivitelezhető a védekezés.
Anyag és módszer
A projekt első lépéseként, a döntően Somogy vármegyei konzorciumi tagok által kezelt erdőállományokban, Nagybajom és Szenta községhatárokban kijelölték azokat a területeket, amelyek bálványfával fertőzöttek és alkalmasak lehetnek a vizsgálatokra. Ezt követően a kiválasztott erdőállományokat drónokkal lerepülték, lefényképezték, majd az elkészült fotók elemzése alapján a bálványfák helyzetét mutató koordinátahelyes térképi állományt hoztak létre. A légi felvételek elemzése során elsődleges céluk az állományokban található fafajok elkülönítése volt, különös tekintettel a bálványfa egyedekre. Az elemzések eredményeként pontos koordinátákkal jelölték a fotókon a bálványfának tűnő egyedeket. A terepi validálás 2021. júniusában kezdődött, amikor a vegetáció már teljes egészében kifejlődött, az egyes fafajok, így a bálványfák is teljes mértékben kihajtottak. A validálás során felkeresték a megadott erdőrészleteket és a GPS koordináták alapján megkeresték a fotókon bejelölt mintafákat. Az eredményeket feljegyezték, az egyes fák helyzetét fotókkal dokumentálták. A validálás során megállapították, hogy a megjelölt pontokban álló mintafák, jellegükben, lombozatuk formájában, alakjában, színében eltérnek az állományt alkotó fő fafajtól, de nem minden esetben bálványfát jelölnek. Például egy akác állományban a fotók alapján a bálványfának vélt egyedek szelíd diónak bizonyultak. Vegyes fafajösszetételű állományokban ugyancsak adódtak eltérések a fafajokat tekintve. Ugyanakkor több esetben találtak olyan bálványfákat a vizsgált erdőrészletekben, amelyek nem szerepeltek a térképen. A jelöletlen bálványfák helyzetét pontosan bemérték, jelölték. Ezt követően a légi felvételeket újra megvizsgálták azzal a céllal, hogy pontosítsák a bálványfa fotometriai azonosítási módszerét. A fotogrammetriai azonosítási módszer finomítása céljából a második évtől retrospektív vizsgálatokat alkalmaztunk. Ennek lényege, hogy a terepi bejárás során olyan erdőrészleteket keressenek fel, ahol egyértelműen megtalálhatóak az állományban a bálványfák. Ezek helyzetét az erdőrészleten belül, GPS koordinátákkal pontosan rögzítették. A felvételezést követően ezekről a területekről újra légi térképezést végeztek és az ennek eredményeként elkészült felvételeken beazonosították a felszínen rögzített bálványfákat és pontosan 26 meghatározták a spektrális tulajdonságaikat. Ezzel a módszerrel már jelentősen finomítható volt a légi úton történő bálványfa azonosítás. A légi felderítésekkel párhuzamosan, a kiválasztott területeken megkezdték a bálványfa vegyszeres irtását. A technológiai kivitelezés alapvetően három formában történt.
Törzsinjektálás
A törzsinjektálást szükséghelyzeti engedély alapján 5 cm-es törzsátmérő feletti egyedeken végezték, minimum 7-es fa fúrófejjel 5-10 cm-es törzsátmérőnként 45 fokos szögben. Adagolás 1 ml állatorvosi tömegoltóval furatonként. Kezelés után a furatot szilikonnal zárták a párolgás megakadályozására. A felhasznált készítmény Medallon Prémium és Mezzo szuszpenzió volt. Az injektálással egyidőben az idős egyedek mellett lévő sarjak permetezését, kenését is elvégezték ugyanezzel a készítménnyel. Homokos altalajnál, akác állományban kihagyták a Mezzo alkotórészt az alkalmazott keverékből, mivel ez nyomokban is toxikus hatással bír az akác egyedekre.
Sarjpermetezés
A sarjpermetezést 5 cm törzsátmérőnél kisebb és 1,5 méternél alacsonyabb egyedeken végezték. A permetszert elsődlegesen a hajtáscsúcsból növekvő levélrozettára, illetve elágazó egyedéknél az oldalhajtások felső levélrozettájára juttatva. A felhasznált növényvédőszer ebben az esetben Medallon Prémium és Silwet-Star felületi feszültségcsökkentő volt. A kijuttatás hidraulikus háti permetezővel, kör alakú szórásképpel rendelkező fúvókával történt.
Sarjkenés
A sarjkenést 5 cm törzsátmérő alatti 1 méternél nagyobb egyedeken végezték, a kéregre hosszú szárú ecsettel történő kenéssel. A felhasznált vegyszer itt Medallon Prémium, Mezzo valamint Invazív adjuváns tankkeveréke volt.
Eredmények
A vegyszeres kezelések eredményességi vizsgálatai során megállapították, hogy az első kezelés után a sarjak esetében az eredményesség 80 százalék feletti, míg injektálások esetében a lombfelület vesztés 60-90 százalék. Ugyanakkor a kifejlett 12-16 méteres kezelt fák jelentős részét újra kellett kezelni, mivel a lombozat elhalása nem érte el a kívánt mértéket. A második évi felülkezelések során azt tapasztalták, hogy az akácos célállományban lévő kifejlett bálványfákon újra sarjadzásra utaló jelek vannak, ami a metszulfuron hatóanyag fitotoxikus kockázatok miatti elhagyásának tudható be. A további felülkezelések során ezen állománytípusba csökkentett dózisban, de alkalmaztak metszulfuron hatóanyagot is az eredményesség növelése érdekében. A projekt utolsó évében vizsgálták a vegyszeres kezelések esetleges környezetre gyakorolt káros hatásait. Ennek során a megfelelő mintavételi szabványok szerint megvizsgálták a kezelt területeken a talaj és a talajvíz szermaradék értékeit. A vizsgálati eredmények szerint a glifozát és annak bomlásterméke (AMPA), valamint metszulfuron-metil hatóanyag mennyisége a minták mindegyikében az engedélyezett határérték alatt volt. Ez alapján elmondható, hogy az alkalmazott kezelés nem jár környezeti kockázatnövekedéssel. A projekt utolsó évében elvégezték a kezelésekkel kapcsolatos ökonómiai számításokat is. Ennek eredményeként meghatározták a bálványfa visszaszorítási technológiájuk egységnyi területre eső ráfordításait. Az eredmények azt mutatják, hogy a távérzékeléssel meghatározott azonos fedettségi értékek mellett jelentős eltérések lehetnek a különböző korú, illetve fedettségű állományokra felhasznált naturáliák mennyisége tekintetében. Ennek alapján megállapítható, hogy a jelenleg rendelkezésükre álló távérzékelési technológiával nem lehet a mentesítésére szolgáló ráfordítások mértékét pontosan előre jelezni. Ennek okai többfélék. Egyrészt az idős állományokban jelentős mennyiségű a második koronaszintben kialakuló összefüggő sarjállomány. Ennek megfelelően nem csak az idős állományt kell kezelni, hanem a sarjakat is, ami növeli a ráfordításokat. E mellett figyelembe kell venni, hogy az első év eredményessége nagyban befolyásolja a második év ráfordításait. Az első év eredményessége több tényezőtől függ. Részben a kivitelezés minőségétől (humán faktorok), részben más tényezőktől, mint: a bálványfák kora (idős bálványfáknál jóval gyakoribb a felülkezelés szükségessége), a célállomány fajösszetétele (akác esetében pl. metszulfuron-metil hatóanyagot nem célszerű használni akácra fitotoxikus tulajdonságai miatt) a nyári időjárás (hőségben tilos növényvédelmi kivitelezést végezni) őszi időjárás (esős időszakban nem lehet dolgozni, korai fagy esetén nem tud kialakulni a gyomirtó hatás a vegetáció hirtelen megállása miatt). Alacsony első évi eredményesség esetén a második év ráfordítása jóval magasabb lehet. Figyelembe kell azt is venni, hogy alacsony borítási értéknél sok munkaóra megy el a sarjfoltok, illetve az aljnövényzetben megbúvó fiatal sarjak megkeresésére, ugyanakkor a sarjirtásra felhasznált szerkeverék mennyisége relatíve kevesebb. A terepviszonyok különbözősége is jelentős költségnövelő faktor lehet. Könnyű terepviszonyoknál a napi különbségek alacsonyabbak, míg nehéz vagy változatos terep esetén nagyobbak. A kezelendő területek kiválasztása esetén az optimális ráfordítások miatt a területeket kategorizálni kell kor, borítottság mértéke, fizikai mozgást akadályozó tényezők minősége (könnyen vagy nehezen járható), tisztások, nyiladékok, záródáshiányok figyelembevétele szerint. Az egyes kategóriában egyenként kell kijelölni validáló pontokat (foltokat). A validáló foltok felülről jól látható, ne állományi takarásban vagy erdőszéli árnyékolásban lévő egyedek legyenek. A távérzékelési repülést célszerű a tavaszi időszakban lefolytatni, amikor a bálványfa friss hajtásai még antociánosan elszíneződöttek (rózsaszines, bordós színűek) és így pontosabb lehet elkülönítésük a többi fafajtól. A kategorizált erdőterületeken próbakezelést kell folytatni és azok naturália felhasználását kivetíteni a teljes erdőterület azonos kategóriába tartozó részeire. Ezek alapján viszonylag pontosan felmérhető és meghatározható a naturália ráfordítások mennyisége. A vizsgálatok során megállapították, hogy kizárólag távérzékelési és térinformatikai adatelemzési eljárás - a jelenlegi technikai lehetőségek alapján – egyelőre nem alkalmas a bálványfa mentesítési projektek tervezésére. Ugyanakkor megállapították, hogy az elsődlegesen korlátozottnak tekinthető eredmények ellenére a távérzékelés - terepi validálás és próbakezelés alkalmazása mellett - lehetővé teszi a bálványfa mentesítési projektek pontosabb tervezését. Ennek eredményeképp a mentesítési projektek tervezéséhez lényeges (felmérési és tervezési) költségmegtakarítás mellett segítséget nyújt, és jóval pontosabb kivitelezési költségtervezést tesz lehetővé.
A következő előadást Porcsin Alexandra tartotta (szerzőtársai Szakálosné dr. Mátyás Katalin, Keserű Zsolt. - Soproni Egyetem, Erdő- és Természeti Erőforrás-gazdálkodási Intézet, Soproni Egyetem, Erdészeti Tudományos Intézet Ültetvényszerű Fatermesztési Osztály) A fehér akác (robinia pseudoacacia L.) helyzete a klímaváltozás tükrében címmel.
A fehér akác (Robinia pseudoacacia L.) jelenleg az egyik legszárazságtűrőbb állományalkotó fafaj hazánkban. Külföldi és hazai kutatások előrejelzései alapján viszont nemsokára a Kárpát-medencében sem fogja megtalálni életfeltételeit, ennek pedig már mutatkoznak jelei. Azokon a területeken, ahol eleve nem a számára megfelelő termőhelyre ültették, már évtizedek óta szenved a fafaj, ezek az úgynevezett „akáctemetők”. Itt jellemző a korához képest elmaradt mellmagassági átmérő, famagasság, illetve az elszáradt törzsfák arányának növekedése. A vizsgált erdőrészletekben (Isaszeg 8/C, Debrecen 17/C és Kecskemét-Méheslapos) több törzsfa, illetve egész parcellák pusztultak ki, valamint jellemző a csökkent átmérő- és magassági növekedés. A különböző törzsfák virágzása több mindenre is előrejelzést adhat – nem csak fajtabélyeg, amely segít elkülöníteni a különböző klónokat, de az egészségi állapot romlását is előre jelezheti. Megfigyeléseink alapján az az állítás, amely szerint a virágzás kezdete és hossza fajtajelleg, arra vezethető vissza, hogy az azonos klónok ugyan egyszerre virágoznak (bár nem ugyanolyan hosszú ideig, vagy mértékben), viszont azt egy adott hőmérséklet indukálja, amely eltér a különböző genotípusoknál. További kutatást érdemelne, hogy az azonos genetikai anyaggal rendelkező, azonos termőhelyi és időjárási tényezőknek kitett egyedek virágzása miért tér el - erre az egyik lehetséges választ a mikroszaporítás során bekövetkező szomaklonális változások jelentenék, amely módszer viszont így a méhészeti célú klónok esetében hátrányos lehet a fajtajellegek fenntartására.
Bevezetés
A fehér akác (Robinia pseudoacacia L.) egy Észak-Amerika keleti feléről, egész pontosan néhány Appalache-hegységi populációból származó fafaj, mely napjainkra meghonosodott minden szubmediterrán és mérsékelt égövi régióban, teljes területe pedig eredeti elterjedési areáján kívül meghaladja a 3 millió hektárt. Európába Jean Robin, IV. Henrik és XIII. Lajos francia uralkodók kertésze hozta be 1601-ben, Magyarországra importálása pedig 1710 és 1720 közé datálható. 1885- ben 37.000 hektárt, 2005-ben pedig már 400.000 hektár hazai erdőterületet foglalt el, ezt a jelentős növekedést pedig nem csak az Alföldfásítási program, de az első világháború pusztításai is elősegítették. 2022-re ez a szám 459.135 hektárra nőtt (Központi Statisztikai Hivatal, 2023). A második világháború után a fafaj fontossága lecsökkent, mert nem volt rá kereslet sem a nagy területű gazdaságok, sem a faipar részéről. Ebből született meg az a nemesítési irány, amely a fehér akác fájának minőségi javítására törekedett. Nemesítése az 1960-as években kezdődött, elsősorban az Erdészeti Tudományos Intézet foglalkozott a fafaj szelekciós nemesítésével. Magyarországon elsősorban a gyors növekedésre, az egyenes, jó minőségű törzsre és a virágzási időtartam kitolására, illetve a virágzatok mennyiségének növelésére történt a szelektálás. Napjainkban a nemesített szaporítóanyag elterjedésének legnagyobb problémáját annak ára jelenti. Telepítésük elsősorban nem monoklónos ültetvényként ajánlott, hanem 30-35 százalékos arányban közönséges fehér akáccal keverve, ezzel is kiküszöbölve az egy adott genotípusra veszélyes károkat. Nem szabad elfelejteni, hogy a nyesés elhanyagolásával törzsminősége semmivel sem lesz jobb a közönséges akácénál gyorsabb növekedése ellenére sem, ugyanis sűrűbb ültetési hálózat esetén sem tisztul fel. Ökológiai igényét tekintve Európában jóval szárazságtűrőbb, mint Észak-Amerikában, az ottani 1020-1830 mm-es évi összes csapadékigénnyel ellentétben itt akár 500-550 mm-es csapadék mellett is megél. Észak-Amerikában jellemzően a nedves, vályogos talajokat részesíti előnyben, hazánkban leginkább a TVFLN, üde vízgazdálkodású termőhelyeket kedveli, tehát fontos, hogy mély termőrétegű, jó vízáteresztő-képességű, termékeny talajokra ültessük, amelyek pH-ja semleges, vagy enyhén savas. Az egyik leglevegőigényesebb fafajunk. Hazájában 5-10°-al délebbre fordul elő, ebből következik nálunk tapasztalható fagyérzékenysége, az egyre gyakrabban előforduló kései fagyok pedig a virágrügyek elfagyását okozzák, ezzel indukálva a másodvirágzást, amely már nem, vagy csak alig termel nektárt. Tekintve, hogy az Alföldön akár két héttel is hamarabb virágzásba kezd, a kései fagyok főként ezeken a területeken érintik az állományokat, ezáltal hatalmas gazdasági károkat okozva a méhészeknek. A dombvidéki állományok később borulnak virágba, ennek köszönhetően az elmúlt években elkerülték a fagykárt, idén viszont nem csak, hogy kevesebb ideig, vagy egyáltalán nem virágzott néhány klón, de a másodvirágzás is beindult, amely jelenség okai között szerepelhet a 2022-es eddig nem látott nyári aszály, illetve az őszi csapadékhiány, amely tényezők a virágrügyek kialakításában fontos szerepet játszanak. A bükknél is feljegyzett jelenség - miszerint élete végéhez közeledve fokozódik a magtermés - a fehér akácnál is megfigyelhető, emiatt a rosszabb termőhelyi viszonyok között virágzása tovább tart a napok számát tekintve. A hektikus időjárási viszonyok már nem csak a virágzásra vannak hatással, a viharok és a szárazság miatt a fák törzsalakja és egészségi állapota is rohamosan romlik. Li et al. (2014) kutatása alapján a fehér akác jövőbeni elterjedési területe főként Németország, Franciaország, illetve Svájc területére fog koncentrálódni. Thurm et al. (2018) 2,9°C-os, illetve 4,5°C-os hőmérsékletnövekedést felhasználó modelljei 129 százalékos területi növekedést jósolnak a fehér akácnak, viszont a 2018-as elterjedésének középpontjától számolva egy, nagyjából 523 km-es (2,9°C), illetve egy 790 km-es (4,5°C) északra való eltolódást is előre jeleznek.
Alkalmazott mérések és módszerek
Méréseik négy erdőrészletben zajlottak: Isaszeg 8/C, Isaszeg 8/E, Debrecen 17/C és Kecskemét-Méheslapos. A Kecskemét-Méheslapos erdőrészletet 2000-ben telepítették először 5 klónnal, majd 2002-ben további 8 klónnal bővült a kísérlet. Az Isaszeg 8/C, a Debrecen 17/C erdőrészletek telepítésének éve 2002, míg az Isaszeg 8/E erdőrészleté 2004-2005, 2006-os pótlással. Az ültetési hálózat minden esetben 2,5 x 1,0 m. A három terület megegyező klónjai:
• Közönséges fehér akác található az Isaszeg 8/C, a Debrecen 17/C és Kecskemét-Méheslapos erdőrészletekben.
• R. p. ’Nyírségi’ klón található az Isaszeg 8/C és Debrecen 17/C erdőrészletekben.
• R. p. ’Császártöltési’, R. p. ’PV 201 E 2/4’, R. p. ’Homoki’ klón található az Isaszeg 8/C és Kecskemét-Méheslapos erdőrészletekben.
• R. p. ’Vacsi’ és R. p. ’Szálas’ klón található az Isaszeg 8/E és Kecskemét-Méheslapos erdőrészletekben.
Két adatot vizsgáltak, ezek pedig a magasság, illetve a virágzás hossza a különböző klónoknál. A famagasságokat Vertex-magasságmérő eszközzel vették fel 2021-ben, illetve 2023-ban. A virágzás alapvetően egy energiaigényes folyamat. A virágzás mérése kis módosítással Csiha Imre módszerét követve egészen a zöld, még nem kinyílt virágbimbók megjelenésétől egészen a virágzatok elbarnulásáig feljegyzésre került, két naponta, a törzsfákat több, de mindig azonos szögből és azonos időben felmérve. Tekintve, hogy a fák akár a 19 méteres magasságot is elérhetik, a megfigyeléseket távcsővel végezték. A virágzási stádiumok bemutatása:
? 1. stádium: A koronában zömében csak zöld bimbókezdemények érzékelhetők.
? 2. stádium: A koronában észlelhető zöld bimbókezdemények végei kifehéredtek.
? 3. stádium: A koronában a virágok zöme fehér, kifejlett bimbó, nyitott bimbó állapotban van.
? 4. stádium: A koronában a virágok kinyíltak, a teljes virágzat fehér.
? 5. stádium: A koronában megjelennek az elfonnyadt virágok, fehér és barna színek vegyesen észlelhetők, megkezdődik a szirmok hullása. A gyepszinten elszórtan megjelennek a lehullott virágok. A virágzás mértékének osztályozása: ? I: nincs virág ? II: a törzsfa koronájának 1/3-án található virágzat ? III: a törzsfa koronájának 2/3-án található virágzat ? IV: az egész koronán található virágzat (az összes ágon megfigyelhető legalább 1-2 darab) ? V: az összes ágon több virágzat is megfigyelhető
Eredmények
Elsődlegesen a különböző klónok magasságát vették alapul, mivel az átmérővel ellentétben, melyet a növőtér határoz meg, ezt a genetika, így következtethetünk belőle arra, hogy hogyan reagálnak a klónok a klímaváltozásra. Az átlagmagassági adatok eltérését (?h) mindig az Isaszegi erdőrészletekhez viszonyítva nézték, mivel azok egészségi állapota jobb a másik két területen található törzsfákénál.
Magasság tekintetében az átlagos eltérés a két isaszegi terület (Isaszeg 8/C, 8/E), illetve a Debrecen 17/C és Kecskemét-Méheslapos erdőrészletek között ?h= -2,7 m, a varianciaanalízis pedig szignifikáns különbséget mutatott (p= 0.000831) az isaszegi és a kecskeméti területek között. Ez a szám nem tűnhet soknak, de hozzátéve a tényt, hogy a két isaszegi erdőrészletben összesen 4 új törzsfát kellett jelölni, míg Kecskemét-Méheslaposon telepített 45 darab kísérleti parcellából 14 már egyáltalán nem tartalmazott életképes egyedet és a többiben is sokszor csak 2-3 törzsfát tudtak jelölni a 6 helyett, felhívja a figyelmet a helyzet súlyosságára. Bár például a R. p. ’Nyírségi’ (1973-ban szelektált fajta) magassági növekedése nem marad el számottevő mértékben, figyelembe kell venni a tényt, hogy az Isaszeg 8/C területen abban a parcellában már csak az a három törzsfa maradt az eredeti 50-ből. Ezzel szemben a R. p. ’PV 201 E 2/4’ jelű klón az új szelekciós program keretein belül 1996-ot követően lett szelektálva és az elültetett egyedek többsége még megtalálható a parcellában, ahogyan láthatóan a magassági növekedés is betudható az eltérő termőhelyi feltételeknek. Virágzás tekintetében ugyanazokat a klónokat vizsgáltak a négy erdőrészletben, a 2023-as mérési adatokat felhasználva és szintén az isaszegi területek értékeit vették alapul az összehasonlítás során. A zömvirágzást úgy határozták meg, hogy összeszámolták azokat a napokat, amelyeken az adott törzsfa 3-as vagy 4-es stádiumban, illetve legalább IV-es, vagy V-ös mértékben virágzott.
Megfigyelhető, hogy bár a virágzás hosszát tekintve a debreceni és kecskemét-méheslaposi területen lévő azonos klónok jobban teljesítenek, zömvirágzás tekintetében sok helyen elmaradnak az isaszegi területtől, a méhészek számára viszont gazdasági szempontból ez a jelentősebb.
Következtetések
A fehér akác elterjedését elsősorban a klíma határozza meg, ezért annak gyors változása még egy ilyen rövid vágásfordulójú, évente termést hozó fafajnak is nehézséget okoz az alkalmazkodásban. El kell felejteni azt a nézetet, hogy az akác egy igénytelen fafaj, amely minden termőhelyi és klimatikus szélsőséget képes tolerálni. A közönséges fehér akác generatív szaporítóanyagában jelenleg annak genetikai diverzitása miatt több alkalmazkodási potenciál rejlik – a fajtanemesítés hosszas folyamata viszont problémát jelent, ugyanis a már 40-60 éve szelektált fajták is (a fajtafenntartási munkálatok elvégzése nélkül) a leromlás jeleit mutatják, amely tükröződik mind a magassági növekedésben, amelyet elsősorban a genetika határoz meg, mind az egészségi állapotuk hanyatlásában, amely a virágzás által közvetetten megfigyelhető. Koncentrálni kell a fiatalabb (20-30 éve szelektált) klónok fajtaelismerésére és termesztésbe vonására, illetve új klónok szelektálására, szem előtt tartva a gazdasági érdekeket is, melyek mind az erdészeti, mind a méhészeti ágazatot érintik. Figyelembe kell venni továbbá a nemesíteni kívánt fafajok ökológiai igényét is, ugyanis amennyiben az egyenes, hengeres, ágtiszta törzs a korona méretének drasztikus csökkenésével jár, az a faegyedet akkora mértékű stressz alá helyezi, amely más, alapvető életfunkciók (pl. virágzás) rovására megy. Amennyiben a generatív szaporodás mégsem kínál kellően gyors alkalmazkodóképességet, utolsó lehetőség a szelekciós nemesítés, mivel klónok esetében a virágzás mennyisége és minősége azok kizárólagos vegetatív szaporítása miatt nem szempont. Ez esetben viszont szükséges lesz egy olcsóbb és gyorsabb rendszer kidolgozására. Összességében elmondható, hogy a következő évtizedekben a fafaj délről északra, illetve az alföldi területeinkről domb- és hegyvidékeinkre fog vándorolni, erre pedig gazdaságilag fel kell készülni.
Ezt követően Ábri Tamás (szerzőtársa Keserű Zsolt - Soproni Egyetem, Erdészeti Tudományos Intézet, Ültetvényszerű Fatermesztési Osztály, Püspökladányi Kísérleti Állomás) előadása hangzott el
’Farkasszigeti' és 'laposi' akác fajtajelöltek fiatalkori növekedésének értékelése alföldi klimatikus viszonyok mellett címmel.
Az akác hazánk egyik legfontosabb fafaja. Termesztési technológiájának fejlesztésével – ide értve az új akácfajták és fajtajelöltek szelektálását is – kapcsolatos kutatómunka az 1960-as évek óta zajlik. A kutatás elsődleges célja a fafaj hátrányos tulajdonságainak (törzsgörbeség, villásság, fagyérzékenység) javítása, valamint a fatermés, illetve a nektártermelés fokozása. Napjainkban a Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézet és a Napkori Erdőgazdák Zrt. közös projektje kiemelendő, melynek célja kiváló tulajdonságú akác egyedek szelektálása, vegetatív úton történő szaporítása, erős gyökérzetű, relatíve szárazságtűrő csemeték előállítása, klónok iparifa célú faültetvényben történő vizsgálata. A ma már fajtajelölti státuszban lévő klónok közül a ’Laposi’ és a ’Farkasszigeti’ fajtajelöltek, valamint az ’Üllői’ akácfajta fiatalkori növekedését vizsgálták 3 különböző ültetési hálózatban, a szélsőségesen száraz 2022-es év május-szeptember közötti időszakában. Az eredmények alapján megállapítottuk, hogy a vizsgált klónok növekedése között jelentős különbség mutatkozott: mindkét vizsgált fajtajelölt magassági és törzsátmérő értéke szignifikánsan jobbnak bizonyult a kontroll ’Üllői’ akácénál. Legjobb eredményt a ’Laposi’ produkálta. Az ültetési hálózatok közül a legszűkebb (2,5 × 2,5 m) hálózatban volt a legnagyobb a vizsgált klónok magassági és törzsátmérő növedéke.
Bevezetés
Az akác (Robinia pseudoacacia L.) a hazai erdőgazdálkodás egyik meghatározó fafaja. Magyarországra kerülése óta (1700-as évek) területe folyamatosan növekszik, napjainkban közel 460 ezer ha-on fordul elő. Főbb termesztő körzetei a Nyírség, valamint a Duna-Tisza köze. Gyorsan növő, relatíve szárazságtűrő, szárazodó területek fásítására alkalmas fafaj, melynek nektártermelése is kiváló. Fája sokrétűen hasznosítható: tűzifa, szőlőkaró, kerti bútorok, parkettagyártás, stb. Elsősorban fatermesztési célzattal ültetik, de környezetfejlesztési, illetve méhlegelőként történő alkalmazása is jelentős. Ugyan jelen tanulmány nem irányul az akác ökológiai szerepére, azért érdemes megemlíteni az inváziós jellegéből adódó természetvédelmi kockázatokat, melyek a megfelelő termőhely megválasztásával és termesztési technológiai elemek szigorú betartásával minimalizálható. Továbbá több alföldi erdőgazdálkodó vallja, hogy a fenntartható erdőgazdálkodás kivitelezéséhez, az őshonos, természetes erdők fenntartásához – ökönómiai szempontból – szükségesek az ilyen gyorsan növő fafajokból álló ültetvények. Az akác termesztési technológiájának fejlesztésével, valamint szelektált akácfajták előállításával kapcsolatos kutatómunka évtizedek óta zajlik hazánkban. Az Erdészeti Tudományos Intézet (ma Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézet, továbbiakban: SoE ERTI) kutatói az akác nemesítése során a jó törzsminőségre, a gyors fiatalkori növekedésre, a fatermés és nektártermelés fokozására, illetve a szárazságtűrő képesség javítására fókuszáltak, fókuszálnak ma is. Ennek a kutatómunkának köszönhetően ma számos akácfajtával, fajtajelölttel rendelkezünk, melyek a termesztési kísérletek alapján mind fatermés, mind törzsminőség szempontjából ígéretesnek tűnnek. A jelenlegi kutatómunkák közül kiemelendő a SoE ERTI és Napkori Erdőgazdák Zrt. közös projektje, mely során a fentebb meghatározott célok mentén indítottak el egy, az akác termesztési technológiai fejlesztésével kapcsolatos programot. Az itt vizsgált klónok 2021 óta fajtajelölti státuszban vannak. Ebben a konferencia anyagban a ’Farkasszigeti’ és ’Laposi’ fajtajelöltek fiatalkori növekedését mutatták be, összevetve az államilag elismert ’Üllői’ akácfajtával.
Anyag és módszer a kísérleti terület bemutatása
A kísérleti ültetvény 2020-ban, hazánk fő akáctermesztő régiójában, a Nyírségben (Napkor település határában), humuszos homoktalajon került kialakításra újonnan szelektált akácklónok vizsgálatának, az államilag elismert ’Üllői’ akáccal való összevetése céljából. A kísérletben a termesztési technológia szempontjából meghatározó, ültetési hálózatok összehasonlítása is történik. A 4 vizsgált klón (PL040, PL251, NK1, NK2), valamint az ’Üllői’ akác 1 éves csemetéit 3 különböző ültetési hálózatba telepítették (2,5 × 2,5 m; 3 × 3 m; 4 × 4 m). Ebben a tanulmányban – a ma már fajtajelölti státuszban lévő – ’Farkasszigeti’ (nemesítési jel: PL040) és ’Laposi’ (nemesítési jel: NK1) fajtajelöltek, valamint az ’Üllői’ fajta eredményeit mutatták be. A térségben a sok éves (2002-2021) átlaghőmérséklet 10,9 °C, az éves átlagos csapadékmennyiség 550,6 mm. A vizsgálat évében (2022) 0,8 °C-kal volt magasabb az átlaghőmérséklet és 133,9 mm-rel kevesebb a csapadékmennyiség a 20 éves átlaghoz viszonyítva (az OMSZ Nyíregyháza-Napkor meteorológiai állomásának adatai alapján). Külön említést érdemel a szélsőségesen aszályos nyár: a 2022. május-augusztus közötti időszakban 194,1 mm-rel kevesebb csapadék hullott az átlagosnál (253,3).
Az állományvizsgálat metodikája
A korábban kijelölt 3 éves mintafák (n=30) magassági és vastagsági növekedését vizsgálták a 2022. május és szeptember közötti időszakban. A magasság (h) mérése szintezőléccel, a mellmagassági törzsátmérőé (d1,3) tolómérővel történt havi 1 alkalommal. A havi átmérő és magassági átlagértékekre egyenest illesztettek, regresszió analízist végeztek, mely során az egyenes meredekségét vizsgálták (minél nagyobb a meredekségi mutató, annál intenzívebb a növekedés). A legutolsó mérési eredményre (2022. szeptember 12.) statisztikai analízist (egytényezős varianciaanalízis, LSD post hoc teszt) végeztek. Az egytényezős varianciaanalízis IBM SPSS 25.0 statisztikai szoftverrel, még a regresszió analízis MS Excel 2016 programmal történt.
Eredmények
A mintafák vizsgálatának eredménye alapján megállapítható, hogy a 2022-es extrém száraz időjárás ellenére a fajtajelöltek a vizsgált időszakban (2022. május-szeptember) igen jó növekedést produkáltak (2. és 3. ábra). Törzsátmérő tekintetében a ’Laposi’ és a ’Farkasszigeti’ fajtajelölt a 2,5 × 2,5 m-es ültetési hálózatban mutatta a legnagyobb növekedést, 25-25 mm-rel. A kontrollként beállított ’Üllői’ akácé 21 mm volt. A ’Laposi’ fajtajelölt a 3 × 3 m-es hálózatban is legjobbnak bizonyult 21 mm-es átmérő növekménnyel. Ebben az ültetési hálózatban a ’Farkasszigeti’ és az ’Üllői’ vastagsági növekedése között csekély különbség mutatkozott (17,8 és 17,3 mm). A 4 × 4 m-es hálózatban nem találtak jelentős különbséget a vizsgált klónok törzsátmérő növekmény értékeiben: ’Laposi’ és ’Farkasszigeti’ (20,5-20,5 mm), ’Üllői’ (21,3 mm). A törzsátmérő növekedése a 2,5 × 2,5 m-es ültetési hálózatban volt a legintenzívebb, amely ellentmond a szakirodalomban leírtaknak, miszerint minél tágabb az ültetési hálózat, annál nagyobbak az egyes fák átmérő értékei. Itt jegyezzük meg, hogy az ültetési hálózatok hatásának relevanciájáról, gyakorlati tapasztalatok alapján, 6-7 éves korú akácosokban lehet megbízható következtetéseket levonni. Esetünkben feltételezzük, hogy az extrém száraz időjárási körülmények között a szűkebb hálózatban kedvezőbb mikroklíma alakult ki. A magassági növekedést vizsgálva hasonló eredményt kaptunk: a vizsgált fajtajelöltek, valamint az ’Üllői’ akác a legszűkebb, 2,5 × 2,5 m-es ültetési hálózatban növekedett a legintenzívebben. A kapott eredményeket részletesen megvizsgálva megállapítottuk, hogy mindhárom ültetési hálózatban a ’Laposi’ fajtajelölt bizonyult a legjobbnak, az ’Üllői’ a leggyengébbnek. A ’Laposi’ fajtajelölt a 2,5 × 2,5 m-es ültetési hálózatban 2,4 m-t nőtt és 2,5 cm-t vastagodott a vizsgált időszak alatt.
A vastagsági növedék nagy része (átlagosan 42 %) május-június közötti időszakban jött létre. Magassági növekmény esetében a harmada (átlagosan 33 %) alakult ki az említett periódusban. Itt azonban érdemes megjegyezni, hogy nagyobb szórás mutatkozott ezen értékekben, mint a vastagsági növekmény tekintetében. A fajtajelölteket és az ’Üllői’ akácot az utolsó, 2022. szeptemberi felvételi adatok alapján is összehasonlították. Az egytényezős varianciaanalízis eredménye szignifikáns különbséget (p < 0,05) mutatott. Mindkét vizsgált paraméter (magasság és törzsátmérő) tekintetében a ’Laposi’ bizonyult legjobbnak, az ’Üllői’ leggyengébbnek (mindhárom ültetési hálózatban). A 3 × 3 m-es ültetési hálózatban nem mutatkozott szignifikáns különbség a ’Laposi’ és a ’Farkasszigeti’ törzsátmérő értékei között. Ezen vizsgálati eredményeket megvizsgálva látható a legszűkebb (2,5 × 2,5 m) és legtágabb (4 × 4 m) ültetési hálózatokba telepített klónok törzsátmérő és magasság értékei közötti különbség, miszerint előbbi a tágabb hálózatban nagyobb (’Laposi’ esetében 7,30 cm a 4 × 4 m-es, és 6,99 cm a 2,5 × 2,5 m-es ültetési hálózatban), utóbbi érték a szűkebb, 2,5 × 2,5 m-esben. A ’Laposi’ fajtajelölt mintafáinak átlagos magassága a 2,5 × 2,5 m-es ültetési hálózatban 6,1 m, a 4 × 4 m-esben 5,8 m. A ’Farkasszigeti’ fajtajelölt is jelentősen felülmúlta a kontroll ’Üllői’ akácot úgy a magasság, mint a törzsátmérő tekintetében. Magassága 5,4-5,6 m, törzsát- 49 mérője 5,87-6,96 cm volt. Ezzel szemben az ’Üllői’ akác 4,3-4,5 m-es magassági és 4,88-5,27 cm átmérő értéket mutatott.
Összefoglalás
A különböző klímaszcenáriók az erdősztyep klíma növekedésével és egy új, minden eddiginél melegebb és szárazabb klímaosztály, a sztyep megjelenésével számolnak a 2021-2050-es, valamint 2041-2070-es időszakra. Az érintett területeken az erdőborítottság fenntartása igen nagy kihívást jelent majd. Az ökológiai kihívások, a globális és lokális klímaváltozás negatív hatásai, a különböző időjárási kalamitások (egyenetlen csapadékeloszlás, szárazság, gyakori hőhullámok stb.) az utóbbi években egyre gyakrabban jelentkeznek. Elég, ha csak a rendkívül száraz 2022-es évre gondolunk. Ilyen körülmények között a relatíve szárazságtűrő fafajoknak, mint például az akácnak, fontos szerepe lesz az új erdősítésekben. Ebből is következően az akáctermesztés és annak fejlesztése egyre bővülő jelentőséggel bír. A SoE ERTI és a Napkori Erdőgazdák Zrt. munkatársai egy közös projekt keretén belül foglalkoznak az akác termesztési technológiájának fejlesztésével, új fajtajelöltek előállításával, azok iparifa célú ültetvényekben történő széleskörű vizsgálatával. A vizsgálatok az alapvető állomány-felvételezéseken (magasság és átmérő mérése, mortalitás vizsgálata) túl kiterjednek a fajtajelöltek ökofiziológiai (szénmegkötés, párologtatás, vízhasznosítás, vegetációs indexek) vizsgálatára is. Szelektált akácfajtákkal marginális termőhelyeken is értéktöbblet előállítására van lehetőség, ahol a szelektált ültetési anyag költségtöbbletének kompenzálása a faültetvények adott korban jelentkező értékkihozatalával lehetséges. Az ökológiai adottságok minél szélesebb körű ismerete, korszerű új fajták köztermesztésbe vonása, új termesztési technológiák kidolgozása és gyakorlatba történő bevezetése, valamint a teljes termesztési ciklus zöld beruházási szemléletű ökológiai, ökonómiai és fiziológiai vizsgálata alapozhatja meg az akácültetvényekben rejlő lehetőségek teljes körű kiaknázását. Ehhez további, az eddigieknél is hatékonyabb innovációs együttműködésekre van szükség a K+F+I műhelyek és a gyakorlati hasznosítók között.
A következő előadást Benke Attila (Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézet) tartotta
Nemesnyár fajtajelöltekkel kapcsolatos kutatási eredmények címmel.
A Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézetében létrehozott nemesnyár (Populus × euramericana) fajtajelöltek különböző termőhelyi körülmények között végzett tesztelése azok közepes vagy jó nyár termőhelyeken való sikeres alkalmazásukra hívja fel a figyelmet. Emellett az ’Sv-890’ fajtajelölt, megfelelő fenotípusos stabilitása okán, gyengébb, vagy klímaváltozás szempontjából veszélyeztetett területek nemesnyárral történő hasznosítására is alkalmasnak mutatkozik. Nemesnyár tápanyagutánpótlási kísérletben végzett elemzések nagyobb, genotípusok közötti tápelemakkumuláció különbséget mutattak ki, az egyes genotípusokon belüli kezeléshatáshoz képest. A SiteViewer alkalmazás nemesnyár termőhelyértékelő – fajtaválasztó bővítménnyel történt kiegészítése nemesnyárak ültetésére alkalmas területekre történő fajtaválasztásában nyújt segítséget.
Bevezetés
A 20. század első felében angliai és egyesült államokbeli kutatásokkal indult, majd számos európai országra (Németország, Olaszország, Hollandia) kiterjedt nyárnemesítési munkákhoz az 50-es években hazánk is csatlakozott, nemcsak a külföldön nemesített fajták vizsgálata és honosítása, de hazai törzsfák bevonásával végzett célirányos nemesítési munka formájában is. A hazánkban Kopecky Ferenc vezetésével megkezdett, elsősorban fajkeresztezés alapú nemesítés munkálatok az 1970-es évektől, a FAO-IUFRO koordinálásával Magyarországon több helyszínen létesült Populus deltoides, P. trichocarpa és P. nigra (Linnaeus, 1753) származási kísérletek termőre fordulását követően váltak igazán intenzívvé. Több ezer új nemesnyár klón vizsgálatát téve lehetővé; az Erdészeti Tudományos Intézet Sárvári Kísérleti Állomásán folytatott nyárnemesítés volumenét jól mutatja, hogy 1952 és 1987 között összesen 40102 db Aigeros (fekete nyár), 11090 db Populus (fehér nyár) és 26979 db Tacahamaca (balzsamos nyár) szekcióba tartozó klónt állítottak elő a munkatársak. Már Kopecky Ferenc kísérletei is rámutattak arra, hogy a magyarországi termőhelyek elsősorban a P. deltoides × P. nigra keresztezésből származó, úgynevezett euramerikai nyár klónok termesztésének felelnek meg; közülük is elsősorban azon klónok szelekcióját tűzték ki célul a nemesítők, amelyek a standard fajtának számító olasz nyárnál (Populus × euramericana (Dode) Guinier cv. ’I214’) gyorsabb növekedésűek, törzsalakjuk pedig kedvezőbb. Nemesítési szempontból e tulajdonságokhoz hasonló jelentőséggel bír a nyárak kórokozókkal szembeni toleranciája és termőhelyállósága. Utóbbi a hazai fafajaink elterjedésében jelentős változásokat okozó klímaváltozás okán nyer folyamatosan növekvő figyelmet, és olyan klónok szelekcióját célozza, melyek kedvezőtlen, elsősorban korlátozott vízkapacitású termőhelyeken is sikeres termeszthetők, vagyis kellően magas fenotípusos stabilitással rendelkeznek. Jelen tanulmányban a Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézetében (továbbiakban SOE ERTI) Gergácz József által szelektált ígéretes nemesnyár fajtajelöltek három, eltérő minőségű termőhelyen létesült fajtakiválasztó kísérletben mért növekedéséről, valamint egy tápanyagutánpótlási kísérletben mért elemakkumulációjáról számoltak be, illetve röviden bemutatták a SOE ERTI-ben fejlesztett Siteviewer alkalmazásba épített nemesnyár fajtaválasztó alkalmazást.
Nemesnyár fajtajelöltek teljesítményének értékelése
A SOE ERTI Nemesítési Osztályának munkatársai a 2000-es évek eleje óta telepítenek nemesnyár fajtakiválasztó kísérleteket azon újonnan szelektált nemesnyár klónok felhasználásával, melyek a csemetekerti és elsődleges kiválasztó kísérletekben az ’I-214’-hez hasonló, vagy annál jobb növekedési teljesítményt mutattak. Jelen tanulmányban két állami erdőgazdaság egy-egy erdészetének területén (NEFAG Zrt. Monori Erdészet, SEFAG Zrt. Lábodi Vadászerdészet) létesített kísérletek eredményeit ismertették.
A kísérletek felvételezése 2023. augusztus 30. és szeptember 1. között történt. A felvételezés során mellmagassági átmérő és magasságmérést végeztek 0,1 cm és 0,5 m-es pontossággal, a lábodi és mendei helyszíneken a kísérletek teljes területén, az ócsai ültetvényben pedig a helyszínen kijelölt mintaparcellákban. A felvételi adatok feldolgozásához (statisztikai mutatók számítása, varianciaanalízis, post hoc teszt) R szoftverkörnyezetet használtak (R Core Team 2022). Jelen tanulmányban a standard fajta mellett három nemesnyár fajtajelölt (P. × euramericana cv. ’Sv-778’, ’Sv-879’, ’Sv-890’) teljesítményét ismertették.
A kísérleti átlagok alapján a vizsgált klónok közül az ’I-214’ növekedett a legintenzívebben Mendén, teljesítménye mind a mellmagassági átmérő, mind a famagasság alapján felülmúlja a fajtajelölteket. A varianciaanalízist követően számított post hoc teszt (Tukey teszt) alapján ugyanakkor az egyes genotípusok teljesítménye közötti különbség nem tekinthető szignifikánsnak, vagyis statisztikai alapon nem igazolható. E három fajta, illetve fajtajelölt a helyi termőhelyi viszonyokat tehát nagyban hasonló növekedési eréllyel hasznosítja. A Lábod 41-es tagban 2011 tavaszán létesült fajtakiválasztó kísérletben a standard fajta (’I-214’) mellett 13 fajta, illetve kísérleti klón tesztelését végezték, 3 ismétlésben. A kísérlet egyéves csúcsrügyes karódugványok felhasználásával, mélyfúrásos technológiával létesült, tág, 6 m × 5 m-es hálózatban.
A lábodi kísérletben mind magassági, mind átmérő növekedés terén jobban teljesítettek a vizsgált fajtajelöltek az ’I-214’-nél. A növekedéskülönbség az ’Sv-778’-as fajtajelölt esetében mindkét növekedési paraméter esetében szignifikáns volt, míg az ’Sv-879’ és ’Sv-890’ fajtajelöltek esetében csupán a magassági növekedésbeli többlet volt statisztikailag igazolható. Érdekesség, hogy a lábodi kísérletben mért átlagos mellmagassági átmérő értékek meghaladták a 7 évvel korábban telepített mendei kísérletben mérteket. E különbséget csak részben magyarázhatja az induló tágabb telepítési hálózat. Meghatározó hatással lehetett rá a mélyebb ültetés, illetve a kedvezőbb (humidabb) termőhely. Az előzőekben ismertetett kísérletekhez képest gyengébb termőhelyi körülmények között létesült az ócsai ültetvény, ahol teljes, tuskózásos talajelőkészítést követően suhángültetővel történt az egyéves gyökeres dugványok ültetése.
A kísérletben az ’I-214’-es nemesnyár fajta mellmagassági átmérő növekedése szignifikánsan felülmúlta a nemesnyár fajtajelöltekét. A standard fajta esetében ugyanakkor magassági növekedésbeli többlet nem volt igazolható. E paraméter tekintetében az ’Sv-879’-es fajtajelölt mutatta a legjobb értékeket. A fajtajelöltek növekedése az ócsai területen közel azonosnak volt tekinthető, bár az ’Sv-778’ statisztikailag igazolható, de nem számottevő magassági növekedésbeli lemaradást mutatott.
Átlagos termőhelyi feltételek között az új nemesnyár fajtajelöltek az ’I-214’-éhez hasonló, vagy annál jobb teljesítményre képesek, száraz termőhelyen teljesítményük valamelyest elmaradnak attól. Ugyancsak megfigyelhető, hogy a fajtajelöltek közül az ’Sv-890’ mutatja a legjobb fenotípusos stabilitást, vagyis a termőhely minőségének változásával e genotípus teljesítménye ingadozik a standard fajtához képest a legkevésbé. Emiatt a fajtajelölt ültetését mind kedvező, mind gyengébb minőségű termőhelyi körülmények között ajánljuk. Vele ellentétben az ’Sv-778’ csak megfelelő termőhelyi viszonyok között képes intenzív növekedésre, ezért e fajtajelölt ültetése csak közepes és jó nemesnyár termőhelyeken ajánlható.
Elemakkumulációs vizsgálatok
Egy Versenyképességi és Kiválósági Együttműködések program támogatásában megvalósult projekt keretében növényi elemakkumulációs vizsgálatokat folytattak a SOE ERTI kutatói egy nemesnyár tápanyagutánpótlási kísérletben. A Monorierdőn létesített, és az ’I-214’ standard fajta mellett az ’Sv-778’, ’Sv879’ és ’Sv-890’ nemesnyár fajtajelölteket is magában foglaló ültetvényben végzett kutatás arra kereste a választ, hogy az ültetvény területén végzett különböző dózisú műtrágya kezelések hatással vannak-e az egyes nyár genotípusok levélszövetének tápelem tartalmára.
A laboratóriumi eredmények statisztikai elemzése (varianciaanalízis) nem mutatott ki értékelhető kezeléshatást, vagyis a különböző dózisban végzett műtrágya kijuttatások nem okoztak szignifikáns tápelemtartalom változást az egyes nyár genotípusok levélszövetében. A mérési eredményekben megfigyelt variancia az egyes klónok közötti eltérésekre volt visszavezethető, vagyis a nemesnyár genotípusok levélszövetének tápelemtartalma (mindhárom elem tekintetében) közötti eltérés nagyobb volt, mint ez egyes genotípusokon belül a kezelések közötti különbség. E mérési eredmények, többek között, nemesnyár ültetvények tápelemforgalom vizsgálatához nyújthatnak értékes információkat.
Nemesnyár fajtaválasztó alkalmazás
Egy Európai Innovációs Partnerségi projekt keretében a SOE ERTI kutatói egy olyan nemesnyár fajtaválasztó – termőhelyértékelő bővítménnyel egészítették ki a SiteViewer 2.0 alkalmazást, amely nemesnyárak ültetésére alkalmas termőhelyekre ajánl fajtákat a hazai fajtaszortimentből, különböző klímaprojekciók figyelembevételével. A fejlesztés során a kutatók nagyszámú nemesnyár kísérlet több évtizedes mérési adatbázisát értékelték, meghatározva az egyes, a SiteViewer által figyelembe vett termőhelytípus-változatokon legintenzívebb növekedést mutatott fajtákat.
Tekintettel arra, hogy az intézet által létesített kísérletek a nemesnyárak által ajánlható termőhelyek egy részét fedték csak le, a kutatók a fennmaradó termőhelytípus-változatokat termőhelyi paraméterenként, az egyes fajták igényei alapján értékelték. Első körben az alkalmazás mobiltelefonra fejlesztett verziója lesz elérhető, melyet az asztali számítógépen használható változat megjelenése követ majd.
Ezt követően Kocsis István Attila (szerzőtársai Kincses Sándorné, László Zoltán, Sándor Zsolt, Tállai Magdolna - Nyírerdő Nyírségi Erdészeti Zrt., Halápi Erdészet, Debreceni Egyetem, Mezőgazdaság-, Élelmiszertudományi-és Környezetgazdálkodási Kar, Agrokémiai és Talajtani Intézet) előadása hangzott el Akác (robinia pseudoacacia l.) mesterséges erdőfelújítás vizsgálata határtermőhelyen a dél-nyírségben címmel.
A Dél-Nyírségben, Magyarország második legnagyobb homokhátságának déli szegletében történő fehér akác (Robinia pseudoacacia L.) mesterséges erdőfelújítás sikerességét vizsgálták a talajtényezők és a növekedési erély kapcsolata alapján (2023). Szabadföldi kisparcellás kísérletben talajjavító beavatkozásokat hajtottak végre (műtrágya, szervestrágya, szennyvíziszap komposzt, magas huminsav tartalmú dudarit készítmény, gyapjú pellet és talajbaktérium-trágya kijuttatásával). A kezeléseket követően talajkémiai vizsgálatokat végeztek, illetve június és augusztus hónapokban növény magassági növekedést mértek. A kapott adatokat statisztikai módszerekkel elemezték. A vizsgálati eredmények rámutatnak, hogy az akáccsemeték magassági növekedését az erdőfelújítás talaja időben fokozódó mértékben befolyásolja. A növényfejlődés kezdetén, júniusban a magassági adatok még nem jeleztek összefüggést a talajjavítási beavatkozások hatásaival. Az augusztusi magassági értékekkel a vizsgált talajtényezők azonban már közepes kapcsolatban állnak, mely tényező különösen fontos lehet a facsemeték túlélése és fejlődése szempontjából, főként az év legmelegebb és időnként rendkívül aszályos időszakában.
Bevezetés
Az egykoron vizekben bővelkedő Dél-Nyírség kistájat az 1800-as évek második felében kezdődő vízrendezési munkák során belvízelvezető csatornákkal látták el. Az időszakosan megjelenő többletvizeket és a buckaközi laposok mocsarait, lápjait (lsd. Debrecen-Haláp mélyfekvésű területrész elnevezése) a Hortobágy és a Berettyó folyókba vezették le. Makádi et al.(2012) kutatásai szerint a Nyírségben általános szárazodási folyamat figyelhető meg. Jellemzőek a gyenge víz- és tápanyag-szolgáltató képességű termőterületek a térségben, ahol a talajelőkészítés minősége különösen nagy jelentőséggel bír az erdőfelújítások sikerességének tekintetében.
Irodalmi áttekintés
A Dél-Nyírség a Tiszántúl síkságából 110-150 m tengerszint feletti magasságban emelkedik ki a Nyírség DNY-i részén. A kistáj a meleg, mérsékelten száraz éghajlati körzethez tartozik. A napsütéses órák száma évenként 2000 óra felett van, a terület hőösszege 3100°C, közepesen magasnak tekinthető. Az évi csapadékmennyiség sokéves átlaga 500-550 mm, a legtöbb csapadék júliusban hullik, a tenyészidőszakra átlagban 350 mm jut. A Nyírség Magyarország második legnagyobb homokhátsága, melynek klimatikus viszonyai az erdészeti kutatási modellek szerint nagy hasonlóságot mutat a Duna-Tisza közi homokhátság szárazodó és melegedő időjárási folyamataival. Azokon a területeken, ahol a növénytakaró záródása nem tökéletes és ezért a szél pusztító hatására a felszíni homokrétegek átrendeződtek, futóhomokos és gyengén humuszos homoktalajok alakultak ki. Magyarországon és a NYÍRERDŐ Zrt. működési területén (Szabolcs- Szatmár-Bereg és Hajdú-Bihar vármegyében) a legmeghatározóbb fafaj az akác. Országos szinten az erdőterületek megközelítőleg 24 százalékát, a Társaságnál 47 százalékát foglalja el ez a fafaj. Az erdőfelújítások eredményes elvégzése egyre nehezedő feladatot jelent számukra. A vizsgált Dél-Nyírségben jellemzőek a humuszos homoktalajok (~1 % humusztartalommal a talaj legfelső 20-30 cm mélységű rétegben), melyek víz- és tápanyag-ellátottsága kedvezőtlen. A vizsgálati helyszínen (Debrecen 369/A) a véghasználati fakitermelést követő teljes talajelőkészítési eljárás következményeként a talajfelszínhez közeli szervesanyag tartalom jelentősen lecsökkent. A megelőző vizsgálat szerint a talajelőkészítési műveletek által a tuskósorokban és az 50 cm-es talajmélységben jelent meg jelentősebb szervesanyag mennyiség, amely így az újonnan ültetett facsemeték számára időszakosan vagy végérvényesen hozzáférhetetlenné vált.
Anyag és módszer
Debrecen községhatárban (Debrecen 369/A) szabadföldi kisparcellás kísérleti kezeléseket állítottak be véghasználati fakitermelést követően fehér akác (Robinia pseudoacacia L.) mesterséges erdőfelújításban, 2023 márciusában. Erdei fenyő (Pinus sylvestris L.) faállomány letermelését követően teljes talaj- 65 előkészítés történt. Kijelölésre kerültek kezelésenként 10 m hosszú mintasorok az ültetési hálózatban. A sortávolság 2,7 m a tőtávolság 0,5 m. Az ültetést 1/0 magágyi csemetével végezték el. A kezeléseket 3 ismétlésben végezték el, a kijuttatást kézi eszközzel, sekély bekapálással hajtották végre. A tenyészidőszakban a kezelések 0-20 cm mélységű talajmintáit és a júniusi és augusztusi magassági növekedést vizsgálták meg. A talajmintákból történő méréseket a DE MÉK Agrokémiai és Talajtani Intézet talajkémiai laboratóriumaiban végezték. A humusztartalom mérését (Hu%) kolorimetriás módszerrel (MSZ-08 0210-77) mérték, a talaj szerves szén-tartalmát az MSZ-08-0210:1977 szerint becsülték, míg abból a szerves nitrogén (ON) tartalmat az MSZ-08-0458:1980 alapján számolták. Mérték a talajok kémhatását (MSZ 08-0206/2:1978), az ammóniumlaktát (AL) oldható foszfor- és káliumtartalmat (MSZ 20135:1999). Az adatfeldolgozáshoz és az eredmények kiértékeléséhez Microsoft Excel és IBM SPSS programokat használtak fel.
Eredmények
Mintaterületük a Debrecen 369/A erdőrészletben lett kijelölve. A talajszelvény feltárás során humuszos homoktalajt találtak.
A vizsgálati eredmények alapján megállapították, hogy a kontroll területhez képest szignifikáns emelkedést (d,e) a humusztartalom tekintetében a szervestrágya és a szennyvíziszap komposzt hozzáadása okozott. A maximum értéket a nagydózisú szennyvíziszap komposzt hozzáadásával érték el. A minimum értéket a műtrágyával kezelt területen mérték, mely adatok közel megegyeztek a kontroll és a talaj-baktériumtrágya esetén mért értékekkel. A Huminforce Dudarit készítmény a vizsgálat szerint szintén humusztartalom növekedést okozott, azonban szignifikánsan nem különböztek a kapott adatok a kontroll területhez képest.
A talaj kémhatásának fontos szerepe van a tápanyagok feltáródásában, ezért külön megvizsgálták a pH H2O és pH KCL értékeket a kísérletben. A szervestrágya, a szennyvíziszap komposzt (b, c) és kiemelkedően a gyapjú pellet (maximum) (d) okozott jelentős kémhatás emelkedést. A talajbaktérium-trágya (minimum) esetében a kontrollhoz, műtrágyakezeléshez és a Huminforce készítményhez hasonló alacsony, erősen savanyú kémhatást mértek.
A kálium esetében szignifikáns mennyiségnövekedést a nagy adagú szervestrágya (b) és a gyapjú pellet (c) esetében figyelhettek meg. A foszfor tekintetében egyértelmű és határozott emelkedést a nagy adagú szervestrágya (b) és főként a szennyvíziszap komposzt (c) okozott.
A kontrollhoz képest szignifikánsan különböző eredményeket, vagyis határozottan nagyobb növekedést, a nyár eleji, a növényfejlődés szempontjából kezdeti időszakban a kisadagú műtrágya, a nagy adagú Huminforce, a nagy adagú szervestrágya és a gyapjú pellett okozott. A nagy adagú műtrágya, a kis adagú Huminforce, a kis adagú szervestrágya, a szennyvíziszap komposzt és talaj-baktériumtrágya esetében nem mértek jelentős növekménybeli különbséget. Az augusztusi hónapra azonban változás következett be. Kimagasló magassági méreteket a nagy adagú szennyvíziszap komposzt (maximum) esetén kaptak, és a nagy adagú műtrágya kezelés kivételével minden egyéb kezelésük statisztikailag kimutatható akác növénymagasság értéket mutatott a kontroll területhez képest.
A júniusi magassági értékeket nem befolyásolták kimutathatóan a talajkezelések. Az összefüggés azonban jelentősen megváltozott a későbbiekben, ugyanis augusztus hónapban a magassági növekedés és a HU% már közepes (r=0,527) kapcsolatot mutatott egymással. A HU% továbbá közepes összefüggést mutatott még az AL- K2O (r=0,473), és AL- P2O5 tartalommal (r=0,556), hisz’ a humusz - a nitrogén mellett - ezen tápanyagok jelentős raktárkészlete. A kémhatásviszonyok kedvezőbbé válásával a humusz % értékei közepesen korreláltak (r=0,588; 0,568); illetve a kémhatásviszonyok alakulása a talaj felvehető káliumtartalmával mutatott közepes, pozitív összefüggést (r=0,709).
Következtetések
Eredményeik szerint a szervesanyag tartalom kezdetben (2023. június) nem mutatott kimutatható kapcsolatot az egyéves magágyi csemete fejlődésében, azonban a későbbiekben (2023. augusztus) az összefüggés bizonyíthatóvá vált, ami - véleményük szerint - a csemete gyökérfejlődésével és a felvehető tápanyagtőke jelenlétével magyarázható. Statisztikai értékelésükkor mutatták ki, hogy a talaj humusztartalma a talaj felvehető kálium és foszfor készletével közepesen korrelált. A kémhatástól függően azonban jelentős eltérések mutatkoztak. A felvehető káliummennyiség esetében a kémhatásváltozás közepesen szoros összefüggést mutatott. A felvehető foszformennyiség a kémhatásváltozással gyenge korrelációt adott, elsősorban a szennyvíziszap komposzt kihelyezéssel értek el jelentős pozitív irányú változást esetében. A jelenleg rendelkezésre álló adatok alapján feltételezik, hogy a talaj felvehető foszfortartalom növekedése jelentős előnyt biztosít az akác növények élőhelyért folytatott versenyében. Összegzésül megállapítható, hogy a talajtermékenység megőrzését és javítását szolgáló célzott beavatkozások (víz- és tápanyagszolgáltató képesség javítása) az erdőfelújítások sikeres elvégzéséhez mindinkább elkerülhetetlenné válnak a térségben. Az éghajlati és klimatikus viszonyok időbeni gyors és drasztikus átalakulása miatt a kedvezőtlen adottságú talajok rendszeres monitorozása megkerülhetetlenné válik számukra, ha a napjainkhoz hasonló erdőállományokat szeretnének fenntartani.
Ezt követően Keserű Zsolt (és szerzőtársai Póvikné Török Csilla, Sóvágó Emese, Rásó János Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézet Ültetvényszerű Fatermesztési Osztály) előadása hangzott el
Ígéretes fehér (leuce-) nyár klónok vizsgálata gyenge adottságú termőhelyeken címmel.
A hazai fehérnyárasok túlnyomó része – több mint 80 százaléka – a Duna-Tisza közi homokháton, valamint a Duna–Tisza hullámterében található. A magyarországi fehér nyár állományok jelenlegi területe az összes erdőterületre vetítve megközelítőleg 5 százalék (kb. 90 ezer ha). Jelentős szerepük van a homoki erdőtelepítésekben és erdőfelújításokban, továbbá az ártéri erdők fafajcserés felújítása során is. A Duna-Tisza közi homokháton tenyésző fehérnyárasok genetikai leromlásának megállítása céljából az Erdészeti Tudományos Intézetben 1974-ben kezdődött meg a kiváló erdészeti növénynemesítő, Kopecky Ferenc és munkatársai által előállított fehér nyár (Leuce-nyár) mesterséges hibrid- (klón-) szelekciójával kapcsolatos kutatómunka. Fenotípusuk, növekedésük, gyökeresedési képességük, valamint egészségi állapotuk alapján számos klón szelektálására került sor, elsősorban fajtakiválasztó klónkísérletek létesítése céljából. Jelen dolgozatban az erre a munkára alapozott jelenlegi vizsgálataikat és az eddig levonható következtetéseket ismertették.
Bevezetés
A Leuce-nyárak közül Magyarországon a fehér nyár (Populus alba L) és a szürke nyár (Populus x canescensSMITH) bír erdőgazdasági jelentőséggel. A fehér nyár (P. alba) és a rezgő nyárral (Populus tremula L) képzett természetes hibridje, a szürke nyár (P. x canescens) az elmúlt századokban az Alföld egyik uralkodó fafajai voltak. A XIX. század második felében elvégzett folyószabályozások, vízrendezések, valamint a Duna-Tisza közi homokvidéken az egyre nagyobb területekre kiterjedő mezőgazdasági termelés nagymértékben beszűkítette élőhelyét. A fehér nyár őshonos fafaj, mégis a homoki termőhelyek döntő többségén faállományait ültetvényszerűen termesztik. Kisebb területi aránnyal megtalálhatók a Nyírségben, a Kisalföldön (Szigetköz), továbbá a Duna és Tisza hullámterében (ártéri fehérnyárasok). A klímaváltozás következtében a nyártermesztők és a nyárak termesztésfejlesztésével foglalkozó kutatók számára az egyik legfontosabb feladat a fatermesztési célú nyárállományok és ültetvények létesítéséhez olyan klónok és fajták szelektálása, amelyek a szárazsággal szemben toleranciát mutatnak. Magyarországon a nyárfatermesztésre alkalmas termőhelyek kiterjedése meglehetősen korlátozott. Az utóbbi évtizedekben a Duna-Tisza közén a nyárfatermesztés számára néhány igen fontos ökológiai tényező kedvezőtlenné vált. A vegetációs periódus alatti kevés csapadék (sok esetben 200–300 mm) és a folyamszabályozások számos helyen a talajvízszint drasztikus csökkenését eredményezték. Az ilyen helyeken a nyárfélék vízellátása a talaj nedvességtartalmától, a felszínen összefolyó vízmennyiségtől és a talajok víztárolóképességétől függ. Ebből kifolyólag a fő cél olyan fehér nyár klónok és fajták szelektálása, amelyek szárazságtűrőek és fatermesztési ipari célra jó törzsalakkal rendelkeznek (álgeszt nélkül), valamint alkalmazkodni tudnak a megváltozott ökológiai viszonyokhoz. Napjainkban a fehérnyárasok termesztés-fejlesztésében elsőrendűen fontos feladat a vegetatív módon is jól szaporítható, kiváló növekedésű, a klímaváltozás következtében a szárazodó klímát jól tűrő, kórokozókkal és károsítókkal szemben rezisztens, faipari célra értékesebb alapanyagot nyújtó új fajták előállítása és köztermesztésbe vonása. Az egyklónúság, a monokultúrás termesztés a fehérnyárasok körében sem kívánatos, ezért is fontos a kutatási eredmények alapján ígéretesnek tartott klónok legjobb vegetatív szaporítási eljárásának kidolgozása. A fejlesztésnek irányt szab, hogy a szelektált fehér nyár klónok intenzívebb termesztésbe vonásának egyik gátló tényezője a vegetatív úton történő szaporíthatóságuk eredményes megoldása. A szelektált leuce nyár klónok mikroszaporítása (szövettenyésztése) és az így előállított ültetési anyag terepi kísérletei terén az Erdészeti Tudományos Intézet (ERTI) és az Érdi Gyömölcs- és Dísznövénytermesztési Kutatófejlesztő Kht. jelentős eredményeket ért el. Az Erdészeti Tudományos Intézetben korábban is végeztek olyan kutatásokat, amelyek a leuce nyár klónok vegetatív szaporíthatóságának megoldására irányultak. Egy OTKA pályázati munka keretében Borovics Attila, Benke Attila és Csintalan Zsolt a szekcióba tartozó fajokra jellemző gyenge gyökeresedés megjavítására alkalmas, az igen költséges megoldásokat (oltás, szemzés) felváltó új, üzemi szinten alkalmazható vegetatív szaporítási eljárás kidolgozásának lehetőségét vizsgálta. Az összehasonlító növényfiziológiai vizsgálatok a négy őshonos nyár faj (fehér nyár, fekete nyár, szürke nyár és rezgő nyár) eltérő gyökeresedési hajlamának a hátterében álló okok és azok lehetséges befolyásolásának a meghatározására irányultak. A vizsgálatok alapján a klónok között a nem-strukturális szénhidráttartalomban eltérés nem mutatkozott, nem befolyásolta a gyökeresedési erélyt a dugványok eredeti helyzete és vastagsága sem. Az alkalmazott auxin kezelések a gyökeresedést nem fokozták, az auxin transzport gátlása viszont jelentősen csökkentette azt. Pozitív hatást értek el az etilénszintézis fokozásával. Az eredményeik alapján a nyár fajok közötti gyökeresedési különbség az eltérő etilén szintre vezethető vissza. A Soproni Egyetem Erdészeti Tudományos Intézetében folyó korábbi vizsgálatok alapján két ígéretes Leuce-nyár kísérleti klón (Populus alba x P. grandidentata H-337 és H-384) alkalmas lehet a megfogalmazott célok teljesítéséhez. Európai Innovációs Projekt (EIP) keretén belül a közelmúltban megkezdtük a kísérleti klónok vegetatív szaporíthatóságának vizsgálatát és kísérleti iparifa-ültetvények létesítését. Az új, potenciális fajtákkal szemben alapvető elvárás az optimális hozam (mennyiségi) és faanyag-minőségi tulajdonságok mellett a környezethez való magas szintű alkalmazkodóképesség, az éghajlatváltozás szélső értékeivel szembeni tolerancia, a melegedő és szárazodó klimatikus körülmények között is jól érvényesülő termesztésbiztonság. A technológia kifejlesztéshez szükséges mintaültetvények létesítése a konzorciális együttműködés következtében eltérő agrárerdészeti termőtájakon és eltérő genetikai talajtípusokon, ökológiai környezetben valósult meg.
Anyag és módszer
Kísérleti területek bemutatása
A Duna-Tisza közi homokháton tenyésző fehérnyárasok genetikai leromlásának megakadályozása érdekében az Erdészeti Tudományos Intézet kecskeméti csemetekertjében 1974-ben kezdődött meg a kiváló erdészeti növénynemesítő, Kopecky Ferenc és munkatársai által előállított fehér nyár (Leucenyár) mesterséges hibrid- (klón-) szelekciójával kapcsolatos kutatómunka. A Duna-Tisza közi homokhát déli körzetében, a Balotaszállás 84/L erdőrészletben 1986-ban kezdődött meg az őshonos nyár klóngyűjtemény kialakítása génrezervációs céllal. A 10 ha-os géngyűjtemény létesítésének gondolata az ERTI kutatóitól származott, akik ezt a lehetőséget 1985-ben a Duna menti országok részvételével szervezett nemzetközi tanácskozáson vetették fel. A gyűjtemény minél hamarabbi létesítését azért szorgalmazták, mert abban az időben az őshonos nyárak és füzek területe rohamosan csökkent, ami együtt járt génkészletük rohamos csökkenésével. A folyamatosan zajló és ismételt klónszelekciós munka alapján újabb és újabb törzsfaklónok kerültek kiválasztásra, amelyek mikroszaporítási (szövettenyésztés) eljárását is sikerült kidolgozni. A Kecskemét 80A erdőrészletben öt fehér (Leuce-) nyár klónnal létesítettek fajtaösszehasonlító klónkísérletet 2004-ben. A Kecskemét 80A fajtakiválasztó klónkísérletben a B-10 (H-325), B-25 (H337) és B-31 (H-384) jelölésű balotaszállási törzsfák mikroszaporítással létrehozott utódait, valamint két szentkirályi törzsfa (SZ-1 és SZ-3 jelzésűek) szintén mikroszaporítással előállított csemetéit helyezték el. Viszonyítási alapnak kommersz (kontroll) fehér nyár magágyi csemetét alkalmaztak. Klónonként 3 ismétlést alkalmaztak véletlen blokk elrendezésben. Minden egyes parcella 30 egyedet tartalmaz (6x5 db), az egyes parcellák területe 150 m2. A kísérleti terület köré 2 soros védőszegélyt ültettek 1 éves magágyi fehér nyár csemeték felhasználásával. A kísérlet koordinátái: É 46. 883547; K 19. 588868. A termőhely- és laboratóriumi vizsgálatok alapján az erdőrészlet termőhelytípusa: erdőssztyepp klímában, többletvízhatástól független, sekély termőrétegű homoktalaj, amely a nyárfatermesztés szempontjából határtermőhelynek minősül. Az évek során a folyamatos vizsgálatok, értékelések kiterjedtek a növekedési vizsgálatok mellett az egyes klónok egészségi állapotának felmérésére, alaki tulajdonságaik elemzésére is.
2020-ban, Európai Innovációs Partnerség (EIP-AGRI) projekt keretében („Kedvezőtlen termőhelyeken alkalmazható ígéretes Leuce-nyár klónok vegetatív szaporítási eljárásának kidolgozása”), konzorciális együttműködéssel ismét megkezdték a fehér (Leuce-) nyárak vegetatív szaporítási módszerének vizsgálatát, iparifa ültetvények létesítését. A projekt célja ígéretes Leuce-nyárak vegetatív szaporíthatóságának és faipari célokra való alkalmasságának vizsgálata üvegházi, csemetekerti és üzemi kísérleti (iparifa-ültetvények) körülmények között. Alapvető céluk minél több olyan klón kiválasztása, illetve előállítása, amelyek olyan hasznos és szükséges tulajdonságokkal rendelkeznek, amelyeket a nyárfatermesztés és a faipar igényel. A kísérleti faültetvényekben telepített nyár és fűz klónok a következők: • Populus alba x Populus grandidentata cv.’H-337’ • Populus alba x Populus grandidentata cv.’H-384’ • Populus x euramericana cv. ’I-214’ • Populus tomentosa • Populus alba • Salix alba cv. ’Express’ 78 Az ültetvényekbe telepített ’H-337’ és ’H-384’ jelzésű leuce nyár klónok a kecskeméti klónkísérlet törzsfáinak mikroszaporítással előállított utódai. A Hungaroplant Kft. végezte a kiindulási Leuce-nyár szaporítóanyagok felhasználásával a 2 db Leuce-nyár fajta (Populus alba x P. grandidentata H-337 és H384) felszaporítását a Floratom Kft. közreműködésével. A konzorcium 2021 őszén tervezte az 5 ültetvény telepítését, az időjárási körülmények miatt erre végül 2022 tavaszán került sor. A kísérleti ültetvények telepítése 5 különböző adottságú erdészeti kistáj területén történt 2022-ben. • Földes Külterület 0182/10 • Nyíracsád Külterület 0405/49 • Sátoraljaújhely Külterület 051/2 • Gyomaendrőd Külterület 01411/3 • Szentmártonkáta Külterület 083/4 Az ültetvények létesítését megelőzően elvégezték a részletes termőhelyfeltárásokat és talajlaboratóriumi vizsgálatokat.
Gyökeresedési vizsgálatok
A fehér nyár fás dugványról általában csak igen mérsékelt eredményességgel gyökereztethető. Ismert továbbá az a tény is, hogy a szelektált klónok, fajták genetikailag azonos szaporítóanyagának tömeges előállításához alapvető feltétel valamely vegetatív szaporítási mód gazdaságos alkalmazásának a lehetősége. Korábban fás dugványozással csak a ’Villafranca’ (’I-58/57’) fehér nyár hibrid előállítása folyt üzemi méretekben. A többi, döntően az Erdészeti Tudományos Intézet által előállított mesterséges Leuce-nyár hibrid, kiemelten a két szóban forgó Populus alba x Populus grandidentata’H-337’ és ’H-384’ jelű klónok esetében, gyökeresedési kísérleteket folytattak. Termesztő közegként legjobban bevált a perlit és a homok 1-1 arányú keveréke. A fentebb említett két klón esetében az INCIT-8 elnevezésű serkentő anyagot (hatóanyaga:alfa-naftil-ecetsav; NES-0,8%) használtak. A 12 cm-es félfás- és gyökérdugványokat tövi részükön 1-2 cm-es hosszban a serkentőanyagba mártották be dugványozás előtt, s így raktuk a termesztő közegbe.
Eredmények
A korai (8 éves kori) értékelés alapján a ’H-337’ (Populus alba x Populus grandidentata H-337) és a ’H-384’ (P.alba x P. grandidentata H-384) jelű klónok tűnnek ígéretesnek faipari célú hasznosításra.
Az állományfelvételeket az évek során többször is elvégezték. Az eredmények alapján elmondható, hogy a H-384-es klón teljesítménye kissé visszaesett a 10 évvel korábban mutatott teljesítményétől. A H-337-es klón azonban továbbra is messze felülmúlja a kommersz fehér nyár és a többi kísérleti klón mutatóit.
Gyökeresedési vizsgálatok
Az elvégzett vizsgálatok alapján az említett serkentőszer hatása csak a félfás dugványozás estében volt kimutatható a ’H-337’ jelű klónnál, + 12 százalékos gyökeresedési többlettel. A további kísérletes munkák feladata lesz annak megállapítása, hogy az alkalmazásra kerülő gyökeresedést serkentő szerek szignifikáns eltéréssel fajta-, illetve klónspecifikusak-e. A fehér nyár szaporítható oltással és szemzéssel is. Ezeket az eljárásokat elsősorban értékes törzsfák oltványkészítésére, illetve más vegetatív eljárással nem szaporítható értékes klónok elszaporítására alkalmazzák.
Összefoglalás
Napjainkban a fehérnyárasok termesztés-fejlesztésében elsőrendűen fontos feladat a vegetatív módon is jól szaporítható, kiváló növekedésű, a klímaváltozás következtében a szárazodó klímát jól tűrő, kórokozókkal és károsítókkal szemben rezisztens, faipari célra értékesebb alapanyagot nyújtó új fajták előállítása és köztermesztésbe vonása. A fejlesztésnek irányt szab, hogy a szelektált fehér nyár klónok intenzívebb termesztésbe vonásának egyik gátló tényezője a vegetatív úton történő szaporíthatóságuk eredményes megoldása. Alapvető céljuk minél több olyan klón kiválasztása, illetve előállítása, amelyek olyan hasznos és szükséges tulajdonságokkal rendelkeznek, amilyeneket a nyárfatermesztés és a faipar igényel. Az Erdészeti Tudományos Intézetben folyó korábbi vizsgálatok alapján két ígéretes Leuce-nyár kísérleti klón alkalmas lehet a megfogalmazott célok teljesítéséhez. Európai Innovációs Projekt (EIP) keretén belül a közelmúltban megkezdték a kísérleti klónok vegetatív szaporíthatóságának vizsgálatát és kísérleti iparifa-ültetvények létesítését. Az ültetvényszerű fatermesztés, és ezen belül az iparifa célú ültetvények létesítése elsősorban az egyre növekvő faanyagigény kielégítését célozzák. Ezen túlmenően hozzájárulnak a környezet-, illetve a tájfejlesztéshez, a légköri széndioxid-körforgalom előnyös szabályozásához, a különböző légszennyeződések szűréséhez, és egyúttal a klímaváltozás káros hatásainak mérsékléséhez. Az új, potenciális fajtákkal szemben alapvető elvárás az optimális hozam (mennyiségi) és faanyag-minőségi tulajdonságok mellett a környezethez való magas szintű alkalmazkodóképesség, az éghajlatváltozás szélső értékeivel szembeni tolerancia, a melegedő és szárazodó klimatikus körülmények között is jól érvényesülő termesztésbiztonság. A technológia kifejlesztéshez szükséges mintaültetvények a konzorciális együttműködés következtében eltérő agrárerdészeti termőtájakon és eltérő genetikai talajtípusokon, ökológiai környezetben valósulnak meg. A kísérletbe vont Leuce nyár klónok kezdeti értékelése alapján a ‘H-337’ és a ‘H-384‘ jelű klónok mennyiségi és minőségi paraméterei voltak a legjobbak, messze felülmúlva a kontroll szürke nyár állományrészeket. Az utolsó felmérés alapján a legjobb mutatókat a ’H-337’ jelű klón produkálta. A korábban létesített kísérlet bizonyította, hogy a mikroszaporítás, mint vegetatív szaporítási mód eredményesen alkalmazható a fehér nyár szelekciós nemesítése során. A szelekciós többlet a nyárfatermesztés számára marginális termőhelyi viszonyok mellett is kimutatható. Az ipari célú minőségi faanyagot termő Leuce-nyár ültetvények kísérleti eredményeinek potenciális hasznosítói az állami, társas- és magán erdőtulajdonosok, erdőkezelők, de akár települési önkormányzatok is lehetnek. A legszélesebb várható célcsoport azon magán földbirtokosok, akik gazdaságos mezőgazdasági termesztésre nem alkalmas, vagy akár a gazdaságosság határán mozgó földbirtokkal rendelkeznek. Közismerten mintegy 750 ezer hektár gazdaságtalanul hasznosítható mezőgazdasági terület (zömében szántó) található hazánkban. A potenciális hasznosítás fő alternatívája különböző agrárerdészeti rendszerek létrehozása, a fásítás - faültetvény (iparifa ültetvény) létesítése vagy az erdőtelepítés. Az összterületből jelentős kiterjedésű az olyan terület, amelynek hasznosítása a szárazodó klíma miatt a jó szárazságtűrő tulajdonsággal bíró Leuce-nyárakkal is célszerű lehet.
Az előadásokat követő szünetben lehetett szavazni a kiállított poszterekre. A szavazás végeredménye:
1. helyezett: Dr. Andrési Dániel, dr. Bárány Gábor, Erdélyi Arnold, dr. Heilig Dávid, Madácsi Sándor, d. Vadász Csaba ( Megújult a Peszéri-erdő, az OAKEYLIFE projekt eredményei.)
2. helyezett: Dr. Bolla Bence, Szabó András (A történelmi aszály hatásai és következményei erdőállományainkra)
3. helyezett: Végh Péter, Balázs Pál, dr. Horváth Adrienn, prof. dr. Bidló András ( Körös-Maros-közi erdők talajának szénkészlete)
Az Alföldi Erdőkért emlékérmeket Csiha Imre, az AEE elnöke, valamint a javaslattevő tagszervezet képviselője adta át.
Az emlékéremmel kitüntettek életútja - 2023
Donkó Ferenc erdésztechnikus, kerületvezető erdész
Javaslattevő tagszervezet: NEFAG Nagykunsági Erdészeti és Faipari Zrt.
Donkó Ferenc 38 éves aktív szolgálati pályája során az erdész szakma, az erdészeti munkák széles skáláját járta végig. 1967. szeptember 21-én született Szolnokon. 1985-ben végzett a szegedi Kiss Ferenc Erdészeti Technikumban. Az akkori oktatási rend alapján 1987-ben erdőgazdálkodási technikus, 1988-ban vadgazdasági technikus oklevelet szerzett. 1985 augusztus 1-től a NEFAG Zrt. erdésze. Pályája elején erdőművelő erdész és hivatásos vadász munkakörökben szolgált, később a Karcag-Apavári és Kisújszállási erdészkerületek vezetője, 2012. május 1-től jelenleg is a Jászkiséri erdészkerület vezetője. Munkája minden mozzanatát az elhivatottság és a precizitás jellemzi. Szerény emberként sikereit úgy szokta értékelni, hogy ”Az erdész csak tette a dolgát.” A mindig erényes magatartása és az újító gondolkodása tette Donkó Ferencet a NEFAG Zrt. egyik legnagyobb tapasztalattal bíró munkatársává. Kerülete jelenleg 1550 hektár, ami 13 község határában 100.000 hektár közigazgatási területen az Alsó-Jászságban fekszik. Jellemző a munkaszervezési képességeire, hogy kerületét saját gazdaságának tekinti és úgy irányítja, mint egy kis erdészetet. Éveken keresztül az Országos Erdészeti Egyesület által megrendezett Év Erdésze Szakmai Verseny eredményes résztvevője, versenyszámok győztese. Jogosult erdészet szakszemélyzeti és Szarvasgomba gyűjtő vizsgát tett. Korábban erdész munkája mellett az apróvadtenyésztésben szerzett jártasságot, jelenleg a Jászsági szarvasgomba termő erdők ismerője. Az alig 500 mm csapadékhoz jutó alföldi erdők szikes talaján igazi kihívás erdésznek lenni. Makkvetéssel történő erdőtelepítésekben vállalt újító szerepet kiváló eredményekkel. Magánéletében is a munka becsülete vezérli, 4 gyermekét a hagyományos értékek tiszteletére nevelte, hivatásán túl megye szerte elismert méhész is. A NEFAG Zrt-nél és jogelődjeinél mindenkor igényes és lelkiismeretes munkát végzett és nyugállományba vonulásáig reméljük, hogy jó egészségben még folytatni is fogja.
Dr. Korda Márton természetvédelmi mérnök, erdőmérnök egyetemi adjunktus
Javaslattevő tagszervezet: Soproni Egyetem
Dr. Korda Márton 1983. augusztus 20-án Budapesten született. Az általános iskolát, illetve a gimnáziumot is ott végezte. Már középiskolai tanulmányai alatt is foglalkoztatta a természetvédelem ügye, önkéntesként számos természetvédelmi eseményen vett részt. Felsőfokú tanulmányait a Nyugat-magyarországi Egyetem Erdőmérnöki Karán 2003-ban kezdte Természetvédelmi mérnöki szakon. Már hallgatóként elkezdett dolgozni a Növénytani Tanszéken. Eleinte demonstrátorként, a diploma megszerzése után tanársegédként. 2020-ban védte meg doktori disszertációját és ugyanebben az évben szerezte meg erdőmérnöki oklevelét is. Jelenleg a Soproni Egyetem Erdőmérnöki Karának Környezet- és Természetvédelmi Intézetében dolgozik adjunktusként. Oktatási tevékenysége során növénytani és természetvédelmi témájú tantárgyakat oktat. Kutatásai során inváziós növényfajokkal, védett értékekkel és élőhelyek kezelésével foglalkozik. Szakmai érdeklődése hamar a növénytanra irányult. Tanára, Vidéki Róbert ezt felismerve már hallgatóként számos terepi munkára magával vitte. Ekkor került először komolyabb kapcsolatba az alföldi erdőkkel, nevezetesen a Beregi-síkon elterülő Bockerek-erdővel. Az itteni terepi munkák eredményeként az erdőről megjelent kötet elkészítésében társszerzőként vett részt. Hasonló kutatások vezettek a Baktai-erdőről és a Sóstói-erdőről készült könyvek megjelenéséhez, melyek elkészítésében ugyancsak közreműködött. 205 Erdőkkel kapcsolatos szakmai tevékenysége során mindig a természetvédelmi szempontokat is figyelembe vevő gazdálkodási, illetve kezelési lehetőségeket preferálja, és ezek alkalmazása mellett érvel. A Körös–Maros Nemzeti Park Igazgatósággal közel egy évtizede működik együtt – dr. Bartha Dénessel közösen – dél-tiszántúli erdők természetvédelmi kezelésével kapcsolatos kérdésekben. Kísérleteik során hullámtéri erdők hosszú távú fenntartásának és szerkezeti, illetve faji változatosságuk kialakításának lehetőségeit vizsgálják. Eredményeikre alapozva az Igazgatóság ma már számos erdőrészletben megkezdte a természetvédelmi erdőkezelést. Foglalkoznak szikes pusztai környezetben telepített erdők diverzitásnövelésének lehetőségeivel és hullámtéri környezetben zajló szukcessziós jelenségek monitorozásával is. Az Igazgatóság működési területén található Natura 2000 területek erdeinek felmérését, ökológiai szempontú értékelését évek óta végzi. A munka során a természeti értékek megőrzését lehetővé tevő gazdálkodási lehetőségekre is javaslatot tesz. Hasonló feladatokban vett részt a Kiskunsági Nemzeti Park Igazgatóság megbízásából, ahol homoki termőhelyeken álló erdők természetvédelmi szempontú vizsgálatát végezte kollégáival. Alföldi erdőkkel kapcsolatos kutatási eredményeit publikációkban, konferenciákon, illetve szakmai rendezvényeken teszi közzé. Bízik benne, hogy az alföldi erdőkkel kapcsolatos eredményei segítenek e különleges természeti értékek állapotának javításában, illetve megőrzésében.
Dr. Kucsara Mihály erdőmérnök, nyugalmazott egyetemi docens
Javasló tagszervezet: Soproni Egyetem
Erdőmérnöki oklevelének megszerzését követően 1976-ban a Gyulaji Állami Erdő- és Vadgazdaságnál műszaki vezetőként kezdte pályafutását. 1976-83 között a Győr-Sopron Megyei Tanács körzeti útfelügyelője. 1983-ban az Erdészeti és Faipari Egyetemen tudományos segédmunkatársként helyezkedett el. Tanszéki tevékenysége az első években kifejezetten kutatási jellegű volt. Részt vett az erdészeti vízgazdálkodási kutatások elindításában, s jelentős szerepe van azok kiterjesztésében, a soproni erdészeti hidrológiai kutatóhely kialakításában. Kollégánk az erdőmérnöki, a környezetmérnöki, a vadgazda mérnöki és a természetvédelmi mérnöki szakos hallgatókat oktatta különféle víztani ismeretekre. Egyebek mellett a vízgazdálkodás, a hidrológia és a víztani értékek című tárgyak előadásait és gyakorlatait tartotta. Említésre méltó még, hogy részt vett az Erdőmérnöki Kar szakmérnöki szakjai vizes tárgyainak oktatási munkájában, valamint a csíkszeredai távoktatási programban. Fő kutatási témája „az erdő vízháztartása”, az ezzel kapcsolatos ökológiai és műszaki összefüggések feltárása, számszerűsítése, a folyamatok modellezése. A témakör egyik részterületével, az intercepcióval foglalkozik az 1996-ban készített egyetemi doktori értekezése. Másik fontos résztémaköre a csapadék-lefolyás kapcsolat vizsgálata erdővel borított kisvízgyűjtőkön. Külön kell említeni az alkalmazott kutatásnak minősülő műszaki fejlesztési és tervezési munkákat (erdészeti utak, átereszek, gázlók, kishidak, víztározók, mérőműtárgyak és forrásfoglalások tervezése). 1997-ben tudományos tevékenysége alapján a Soproni Egyetem Doktori Tanácsa az erdészeti tudományágban PhD fokozatban részesítette. Nyugdíjazásáig a Nyugat-Magyarországi Egyetem Geomatikai, Erdőfeltárási és Vízgazdálkodási Intézetében egyetemi docensként dolgozott. Több mint egy évtizeden keresztül vezette a Vízgazdálkodás Tanszéket. Alapító tagja és sokáig elnöke volt az OEE Erdészeti Vízgazdálkodási Szakosztályának. Ehhez kapcsolódóan számos szakmai program szervezésében vett részt az alföldi erdőkkel kapcsolatos vízgazdálkodási problémákat illetően is. Ezen témák közül néhány a teljesség igénye nélkül: A homokhátság vízgazdálkodási problémái, a hátsági erdők vonatkozásában; A Vásárhelyi-terv kapcsán létesített tározók és az ottani erdők szerepe. A gemenci erdők vízgazdálkodási szerepe és folyótól való függése. A Magyar Hidrológiai Társaság (MHT) Soproni Területi Szervezetében az erdészeti hidrológia szakterületét képviselte a vezetőség tagjaként több évtizeden keresztül. Dr. Kucsara Mihály az MHT rendezvényein is gyakran vállalta előadások, részelőadások megtartását, szakmai bemutatók szervezését az erdészeti hidrológia tématerületén. Tevékenységei közül külön kiemelendő a nemzetközi elismertségű és Magyarországon sajnos mára szinte egyedülálló Hidegvíz-völgyi Erdészeti Hidrológiai Kutatóhelyen (kísérleti vízgyűjtő) végzett, több mint 20-éves, lelkes vezető kutatói megbízatása. A közelmúltban végzett egyik komoly szakmai munkája az OEE Szaktudás Füzetek 3. számának, az „Erdő és Víz, Erdészeti Vízgazdálkodás” című kiadványnak a szerkesztése. A kiadvánnyal a korszerű vizes ismeretek közérhető formában történő továbbadása történt meg az erdész szakmában dolgozók számára nemcsak a vízkörforgalom elméleti ismertetését illetően, hanem a gyakorlati szakember számára jól hasznosítható esettanulmányok formájában is. Dr. Kucsara Mihálynak köszönhető, hogy az elmúlt évtizedekben a Soproni Alma Materben képzett erdőmérnökök olyan szintű vizes ismeretekkel rendelkeznek, amellyel az erdész szakma és a vízzel foglalkozó egyéb tudományágak egymást jól kiegészítve, közösen végezhetik a hidrológiával és vízgazdálkodással kapcsolatos szakmai munkát, a tudományos ismeretterjesztést és a tájékoztatást.
Misó Mihály vadgazda mérnök, fővadász, vadgazdálkodási ágazatvezető
Javasló tagszervezet: NYÍRERDŐ Nyírségi Erdészeti Zrt.
Misó Mihály 1974. október 23 -án Várpalotán született, majd fiatalkori álmait követve középiskolai tanulmányai után elvégezte a vadgazda mérnöki képzést. Munkatapasztalatot több helyen is szerzett, köztük a Balaton-felvidéki Nemzeti Park Igazgatóságánál Veszprémben, majd az Állami Erdészeti Szolgálatnál Budapesten, illetve innen alig egy évvel később az EGERERDŐ Zrt.-hez került. 2009. április 1-től máig is a NYÍRERDŐ Zrt. Gúthi Erdészetének fővadásza, ahol 2023. január 1-től vadgazdálkodási ágazatvezetőként szolgál. Dunántúli, hegyvidéki emberként az Alföldre kerülve hamar megmutatkozott szaktudása, alkalmazkodóképessége. Első munkahelyein megszerzett erdészeti és vadászati ismereteit gyorsan alkalmazta, átültette a gúthi homokdombok közé. Az erdőt és annak vadállományát elválaszthatatlan egységként kezelte, és kezeli mindennapi munkája során. A dámállomány génmegőrzése miatt különleges rendeltetésű gúthi vadászterület a világon az egyetlen, mely már kétszer is megkapta a Nemzetközi Vadvédelmi Tanács Edmond Blanc díját, mely az ott folyó munka minőségét jól jellemzi. A vadászati feladatok elvégzésében sohasem az előre jelszóval dolgozott, beosztott munkatársai sokkal inkább az utánam utasítást hallhatták. Úttörő munkát végzett a vadállomány kezelése mellett a vadászathoz kapcsolódó feladatokban. Kitűnő vadászkürtös, vezetésével több szólamban adják meg a végtisztességet a gúthi terítékeken. Több évtizede elismert vérebvezető, bíró, oktató, a véreb egylet kelet-magyarországi összekötője. A csapdázásban, a ragadozógyérítésben (aranysakál) vezető szerepet tölt be szolgálati helyén. 209 Az erdő-, és vadállomány egyensúlyának megtartása érdekében több éves adatfeldolgozás alapján felállította a gúthi dámállomány és nagyvadállomány populációs modelljét, számszerűsítette a különböző célok eléréséhez szükséges feladatokat. Munkájában alapos, precíz. Évtizedet felölelő fényképkatalógusa van a gúthon elejtett valamennyi trófeás vadról. Rendszeretetét, igényességét a kikészített trófeák nyilvántartásában is tetten érhetjük, mivel kialakította a trófeatárolás és nyilvántartás rendszerét. Több mint egy évtizedes munkájával hozzájárult, hogy az Alföld egyik legnagyobb és legszebb erdőtömbjében az erdő és vadállomány harmóniája ne sérüljön, továbbra is fennmaradjon.
Nagy Miklós Igor erdészeti igazgató helyettes
Javasló tagszervezet: NYÍRERDŐ Nyírségi Erdészeti Zrt.
Nagy Miklós Igor 1979. január 14-én született Debrecenben. A szakirányú érettségi vizsgát a szegedi Kiss Ferenc Erdészeti Szakközépiskolában tette le. Ezt követően Sopronban, az Erdőmérnöki Karon kezdte meg tanulmányait, ahol 2003 júniusában vette át erdőmérnöki és vadgazda mérnöki oklevelét. 2003 őszén a NYÍRERDŐ Zrt. Hajdúhadházi Erdészeténél kezdte meg gyakornoki évét. A következő év tavaszától már az erdőművelési ágazatot vezeti. Négy eltérő termőhelyi adottságú tájon, a nyírségi, hajdúháti, hortobágyi és a Tisza menti erdők erdőfelújítási, erdőnevelési és az erdészet erdőtelepítési munkáit irányítja. 2007 januárjától az erdészet főmérnöke. Ebben a beosztásban nemcsak az idős tölgyes erdők kíméletének képviselője, hanem az őshonos fafajokból álló, elegyes állományok létesítésének állhatatos szorgalmazója. A kultúrerdők szerkezetének őshonos fafajokkal való átalakításában komoly tapasztalatokra tett szert. Elképzeléseinek megvalósításában komoly hátteret ad a Hajdúhadházi Erdészet csemetekertje, ahol az akác és a kocsányos tölgy mellett tág tér nyílt a kőris, szíl, juhar, fűz, hazainyár és más elegyfajok csemetéinek felnevelésére. A 2010-es vihar okozta károk felszámolásának szerteágazó terhe új, nem várt megmérettetés elé állította az erdészetet. A hosszan elnyúló, több erdőmérnök munkáját feltételező kihívások megvalósításban Nagy Igor igazgató-helyettesként oroszlánrészt vállalt. Állhatatossága, szilárd hite és meggyőződése adott erőt az embert próbáló feladatok teljesítéséhez. Korán felismerte az özönnövények megjelenésével járó kockázatokat, a természetszerű erdők fenntarthatósági nehézségeit. Elindította a fásszárú özönnövények, különösen a kései meggy és a bálványfa visszaszorítását eredményező programokat. Szakirodalmi tájékozottságára támaszkodva folyamatosan tartja a kapcsolatot az inváziós fajok kutatásával foglalkozó tudományos műhelyekkel. Munkáját mindig nagy odaadással, kezdő szakembereket is felülmúló energiával végzi. A napi problémák és feladatok megoldásában mindig keresi a hosszútávon is alkalmazható módokat. Szakmai hitvallása és tudása, és ennek a térségben történő adaptálása igen ritka a mai erdésztársadalomban. A Savóskúti erdő mélyén álló ősi erdőőri lak a családja otthona, ahol erdőmérnök feleségével négy leánygyermeket nevelnek.
Tóth Attila erdőmérnök, erdészeti igazgató
Javaslattevő tagszervezet: KEFAG Kiskunsági Erdészeti és Faipari Zrt.
Tóth Attila 1967. november 28-án született Kiskunhalason. Általános iskolai tanulmányait Kisszálláson végezte, majd a szegedi Kiss Ferenc Erdészeti Szakközépiskolában érettségizett. Az iskolai tanulmányai alatt 1986-ban elnyerte a Kiss Ferenc díjat, a legmagasabb kitüntetést, amelyet az iskola vezetése odaítélhet a jól teljesítő tanulóknak. Végzését követően a soproni Erdészeti és Faipari Egyetem Erdőmérnöki Karára jelentkezett, ahol 1992. június 9-én szerezte meg az erdőmérnöki diplomáját. 1992. szeptember 1-től a KEFAG Kiskunsági Erdészeti és Faipari Zrt. jogelődjénél, a Kiskunhalasi Erdészetnél gyakornoki munkakörbe került felvételre. 1994. szeptember 1-től ugyanezen erdőgazdaság Kelebiai Erdészeténél fahasználati műszaki vezetői munkakört töltött be. 1998. április 1-től a fahasználati műszaki vezetői munkakör mellett ugyanitt, ellátta az erdészetvezetői munkakört is, míg 1998. október 1-től megkapta tényleges erdészetvezetői kinevezését. 2003. április 8-tól 2004. december 31-ig az erdészetvezetői munkaköre mellett ellátta az erdőművelési műszaki vezetői munkakört is. A szervezeti átalakítások után 2005. január 1-től a KEFAG Zrt. Dél-Kiskunsági Erdészetének erdészetvezetője, majd 2011. szeptember 1-től erdészeti igazgatója. Az Országos Erdészeti Egyesületnek 1996. január 1-től tagja. Az egyesület 2021-ben megvalósított 151-edik Vándorgyűlésének nagy sikerű kelebiai szakmai programjának irányítója, vezetője. 213 Országos Magyar Vadászkamara Bács-Kiskun Vármegyei Területi Szervezetének vadgazdálkodási bizottsági tagja. 2022. óta tagja a Bács-Kiskun Vármegyei Vadgazdálkodási Tanácsnak, amely szervezet kiemelt jelentőséggel bír a vadgazdálkodás, vadászati igazgatás, valamint a szakmai és érdekképviseleti szervezetek vadászati ágazatot érintő egységes álláspontjának megformálásában. Vezetői tevékenysége során minden igyekezetével arra törekszik, hogy az irányítása alá tartozó üzemegység területén a termőhely adta lehetőségek keretein belül az erdőgazdálkodás és a vadgazdálkodás optimális összhangban legyen. A KEFAG Zrt. általa irányított Dél-Kiskunsági Erdészetének tudatos és szakszerű vadgazdálkodási tevékenysége jelentősen hozzájárult ahhoz, hogy a csupán 35 éves múltra visszatekintő Balotaszállás-kelebiai dámvadállomány környezetének és a genotípusának kölcsönhatásában mára egy nemzetközileg is elismert populáció jöjjön létre, amely a vármegyei értéktárba is felvételt nyert. Mindezen eredmények bemutatására hívta életre, és rendezte meg már 11. alkalommal a térségi trófeaszemlét, amelynek keretében a KEFAG Zrt. Kelebiai és Mélykúti vadászterületein kívül lehetőséget teremtett a térségi vadgazdálkodók megjelenésére is. Közvetlenül Magyarország déli határa mentén teljesítve szolgálatát, mindig kiemelt figyelmet fordít a határőrizeti szervekkel való jó kapcsolat és együttműködés megteremtésére, amellyel komoly segítséget nyújt a térségben tapasztalható irreguláris migrációs tevékenység megfékezéséhez.